Ligazóns ao desvío para un vinte e nove de maio

• "Sabino", Manuel Jabois.
• "A experiencia do idioma córnico", Xosé María Lema. 
• "Apaga a tele (2ª parte)", Xosé Manuel Baños García.

Hoxe aínda facemos máis falta

Non veñen tempos doados. Temos unha Galiza cada vez máis desgaleguizada, a mordaza mediática é cada vez maior, o empobrecemento aumenta... No día de hoxe non se poden dar boas novas, é certo, mais tamén temos que saber afrontar estes tempos difíciles, pensar construtivamente sobre onde están os erros e como corrixilos, erguer a cabeza e actuar.

Gañar ou perder unhas eleccións non fai que as mentiras se convertan en verdades, que as actuacións ilexítimas se tornen lexítimas, nin transforma as causas xustas e necesarias en causas perdidas. Hoxe, coma onte, creo que Galiza é unha nación e que precisa autogobernarse, creo na plenitude de dereitos lingüísticos para o galego, creo na sanidade e no ensino públicos, creo na liberdade de expresión e na pluralidade informativa... Creo en todo iso, mais sei que hoxe é máis necesario do que o era onte que todas as persoas que acreditamos niso continuemos adiante. Eu estarei aí e quero estar contigo, porque virá o albor dun novo día.

No aniversario do masacre de Hiroshima

Poema nuclear

¡Que ben, que a bomba vén co seu rebombio!
A bomba, ¡bong!, a bomba, bon amigo.
A bomba con aramios, con formigas,
con fornos pra asar meniños loiros.
A bomba ten lombrices, bombardinos,
vermes de luz, bombillas fluorescentes,
peixes de chumbo, vómitos, anémonas,
estrelas de plutonio plutocrático,
esterco de cobalto hidroxenado,
martelos, ferraduras, matarratos.

A bomba, bong. A bomba, bon amigo.
Con átomos que estoupan en cadeia
e creban as cadeias que nos atan:

Os outos edificios.
Os outos funcionarios.
Os outos fiñanceiros.
Os outos ideais.
¡Todo será borralla radioaitiva!

As estúpidas nais que pairen fillos
polvo serán, mais polvo namorado!

Os estúpidos pais, as prostitutas,
as grandes damas da beneficencia,
magnates e mangantes, grandes cruces,
altezas, excelencias, eminencias,
cabaleiros cubertos, descubertos,
nada serán meu ben, si a bomba vén,
nada o amor, e nada a morte morta
con bendiciós e plenas indulxencias.

¡Que ben, que a bomba vén! Nun instantiño
a amable primavera faise cinza
de vagos isotopos placentarios,
de letales surrisas derretidas
baixo un arco de átomos triunfaes.

A bomba, ¡bong! A bomba co seu bombo
de setas e volutas abombadas,
axiña vén, vela aí vén, bon amigo.

¡Estanos ben! ¡Está ben! ¡Está bon!

¡¡¡Boong!!!



Celso Emilio Ferreiro

A lingua maioritaria

Velaquí o artigo da miña páxina semanal en Galicia Hoxe:

A lingua maioritaria
Sobre estudos sociolingüísticos e narcóticos

Cando A Mesa pola Normalización Lingüística presentou o pasado marzo o segundo volume do Mapa Sociolingüístico, que elaborara a Real Academia Galega e financiara a Xunta, un grupo de sociolingüistas foron á carga contra esta asociación. Tildaban os datos de catastrofistas e enganosos porque sinalaban (igual que o resto de estudos anteriores) unha caída acusadísima, en picado, do idioma propio do país.

Entre os que ergueran a súa voz contra A Mesa estaban daquela Henrique Monteagudo, Mauro Fernández e Anxo Lorenzo. Este último aínda non fora nomeado secretario de Política Lingüística e, polo tanto, aínda non asinara ningún informe para que o galego deixase de ser requisito no acceso á función pública nin presentara as primeiras medidas para facer retroceder a presenza deste idioma no sistema educativo non universitario.

Nese mesmo mes de marzo, eu lembráballes a eses críticos que os datos non eran da Mesa, senón que os presentara esta entidade xa que non o fixeran nin quen elaborara a pesquisa nin quen a financiara, e non cun orzamento pequeno. Ademais, as obxeccións facíanas a partir do que saía nos medios de comunicación, sen leren o segundo volume do Mapa Sociolingüístico que criticaban, pois do contrario verían que moito do que lle achacaban non era certo (dicían que se comparaban grupos de idade diferentes, por exemplo, cando iso non é verdade).

Hai unha liña na sociolingüística galega, con intereses políticos ben delimitados, na cal se expresa á menor oportunidade que a situación do idioma galego non é para tanto e que estamos nun momento coma outro calquera. Mesmo hai quen ve unha recuperación de falantes nas xeracións novas, aínda que para iso haxa que confrontar (agora si) grupos de idade diferentes en estudos de metodoloxía diferente e sen ter en conta as limitacións dos inquéritos de lingua declarada.

Daquela, eu sinalaba xa no meu blog que o positivismo precario pode dar lugar a conclusións erradas:

Coido que era un debuxo do Carrabouxo de hai uns anos que amosaba un home traxeado, formulándolle unha pregunta a outro. “¿Usted habla gallego?” A resposta viña sendo: “¿Yo? ¡Siempre!”

Din que somos catastrofistas por amosar as tendencias de caída do galego, mais a situación é claramente peor do que din os datos do Mapa Sociolingüístico. De verdade un 16% da poboación de Galiza entre 16 e 54 anos usa “só o galego” e un 22,9% “máis galego”? Xa quereriamos que iso fose así e non na súa inmensa maioría con hábitos diglósicos! E que galego se usa? Un con balizas fortes ou outro cada vez máis diluído no castelán, na súa fraseoloxía, na súa sintaxe, no seu léxico...?

Nunha situación cunha consciencia lingüística feble, cun idioma desvalorizado en proceso de substitución e hibridación, paréceme incríbel que se consideren como datos inamovíbeis e totalmente fiábeis os que se extraen dos estudos cuantitativos de lingua declarada. Cando se teñen realizado pesquisas cualitativas en Galiza (...), a través de entrevistas en profundidade ou dinámicas de grupo, evidenciouse que a situación é ben peor.

As respostas directas en estudos cuantitativos teñen a fiabilidade que teñen, tanto no estudo de 1992 como no de 2004, fágase un cruzamento histórico ou non. É ou non é certo que, por exemplo, unha persoa que mudou de lingua se pode negar a recoñecer perante a persoa que lle fai o inquérito que deixou atrás ese idioma estigmatizado e formarse unha nova historia de vida? É ou non verdade que unha persoa pode responder cousas diferentes a respecto da(s) súa(s) lingua(s) inicial ou iniciais en diferentes momentos vitais? Por que este problema metodolóxico non é tido en conta? (Sei que é diferente, mais lémbrame a algo que con certeza Fermín Bouza sabe e pode explicar moitísimo mellor ca min: en boa parte dos inquéritos para estas autonómicas o “recordo de voto” era favorábel ao PSOE, cando resulta que a formación máis votada catro anos atrás fora con diferenza o PP. E non é que os cuestionarios estivesen mal!)

Esta semana, o Consello da Cultura Galega iniciou un Seminario sobre lingua, no cal curiosamente non estaban convidados a participar representantes nin da Mesa nin de Queremos Galego, nin sociolingüistas que se teñen posicionado frontalmente, e con datos, contra esta lectura edulcorada da situación do idioma. Cunha das intervencións, a de Mauro Fernández, o Consello enviou un comunicado aos medios indicando desde o titular que ficaba demostrado que o galego “segue a ser a lingua maioritaria” de Galiza.

Mais, tristemente, o que nos din todas as investigacións é que o galego é a lingua que sofre unha caída máis acusada de todas as que teñen algún rango de oficialidade no Estado, que en dez anos se duplicou o número de persoas que nunca o utilizan e que na xente nova das principais cidades é xa algo residual. Doe, mais é así: hoxe o galego non é lingua maioritaria do país, sendo algo constatábel de forma abrumadora nos grupos e espazos sociais que marcan o futuro. Tamén causa mágoa ver que, nalgúns sectores, constatar que isto é unha falacia leva a recibir críticas nas que parece que o acusan a un de ser o responsábel da realidade (Henrique Monteagudo, desde o seu posto de secretario do Consello e coordinador do evento, chegou a dicir que, pola miña visión discrepante, o “condeno coa pauliña”, cun vitimismo arrogante e incomprensíbel desde o seu lugar de poder.)

Que a situación sexa esta, claro é, non significa que a lingua galega estea condenada a morrer irremediabelmente, senón que son necesarias medidas para revitalizala e para que se poida exercer o dereito a utilizala e recibir información a través dela. Se non atendemos aos síntomas e pensamos que estamos estupendamente, si que nos abocamos a unha residualización e ritualización letal.

N’A vida de Brian, dos Monty Python, hai unha coñecida escena na que un grupo de resistentes se preguntan, con enfado, mentres planean o secuestro da muller de Pilatos: “Os romanos quitáronnolo todo. E que nos deron?!” Un dos reunidos intervén timidamente: “O acueduto”. “Si, iso é certo...”, asume o coordinador da xuntanza. “E os sumidoiros”, apunta outra voz. A cidade disque antes cheiraba moi mal. “E as estradas!”, advirte alguén. “A irrigación”, “a sanidade”, “o ensino”, “o viño”, “os baños públicos”, “a orde pública”... Os reunidos xa non poden parar de enumerar dunha e doutra banda todo o que trouxo a romanización. Por iso, o xefe dos resistentes sintetiza: “Ben, mais á parte dos sumidoiros, os acuedutos, a irrigación, a sanidade, o ensino, o viño, os baños públicos, as estradas, a orde pública... Que máis fixeron os romanos por nós?!”

Tomándoo con humor, esta consideración de que o galego é a lingua maioritaria lémbrame a esa hilarante escena. Porque o noso idioma é hoxe maioritario en Galiza se non contamos o ensino (en calquera das súas etapas: de infantil á universidade, e en calquer das súas titularidades, público, concertado ou privado), a publicidade, a etiquetaxe e a rotulaxe comercial, os prospectos dos medicamentos, a sanidade pública e privada, a atención ao público en todas as administracións, a documentación, a publicidade e as sinalizacións da Administración Xeral do Estado, as notarías, os xulgados, as radios, as televisións, os xornais impresos e os electrónicos, as revistas, os servizos de hostalaría, o transporte público, as aseguradoras, os bancos, as caixas de aforros, os supermercados, os talleres, a oferta editorial, as tendas de roupa, as conserveiras, as ETTs, a garda civil, o exército, as autoescolas, a policía nacional, os xoguetes, as estreas de cinema ou DVDs, os videoxogos, os servizos telefónicos de apoio ao cliente, os grupos máis novos en idade... Nese caso, o galego é a lingua maioritaria do país e, como dirían os versos de Celso Emilio Ferreiro, talvez sexa momento de falar seriamente de batallas de flores do día do patrón. Porque aquí non pasa nada, estamos moi ben e pode seguir a festa.

As lendas negras contra Fermín Bouza Brey

Velaquí o artigo desta semana en Galicia Hoxe, centrado no autor do verso que tomei para lle dar nome a esta páxina semanal ("Por navegar ao desvío"):

A verdade do rumor
As lendas negras contra Fermín Bouza Brey

Fermín Bouza Brey é coñecido hoxe sobre todo pola súa obra poética, que forma parte dos currículos escolares, mais que é con frecuencia divulgada como fría por se salientar dela só o hiperformalismo de inspiración trobadoresca. Un segundo aspecto notorio de Bouza Brey, máis divulgado entre as persoas con sensibilidade pola cultura galega, son as súas inquedanzas humanísticas. Tivo un papel de investigador ao detalle e promotor do entusiasmo no estudo da historia de Galiza.

Hai uns anos, comecei a pesquisar sobre a súa vida e a súa obra e outros tres foron os elementos que me fascinaron. En primeiro lugar, que foi un dos máis firmes activistas da utilización do galego en todos os ámbitos. Conservamos a documentación que, como xuíz na República, ordenou imprimir en galego, así como a súa correspondencia monolingüe nos momentos máis difíciles do franquismo.

Outro trazo interesantísimo foi o seu papel como maxistrado na Estrada para salvar toda a xente que puido de ser paseada. Mentres aparecía en público como afín ao novo réxime, ordenaba deter por delitos comúns a persoas que, doutro xeito, serían asasinadas polos falanxistas. Unha estratexia silenciosa sobre a cal deitou luz Xoán Carlos Garrido Couceiro no seu documentario A derradeira lección do mestre.

Por último, mais en absoluto menos importante, estaba a cuestión da súa hipotética homosexualidade reprimida (estaba casado), mais pola que (tamén supostamente) fora perseguido. A cuestión mantíñase ao nivel dun rumor ou dunha lenda negra, no mellor dos casos só expresada por escrito a través de circunloquios ou insinuacións de escuridade e intimidade. Xa só iso me pareceu digno dunha investigación do maior interese para os estudos literarios: o funcionamento dese mecanismo homófobo que xebraba o que se explicaba nos manuais e a transmisión oral da que se consideraba “a verdade”.

O rumor é máis espontáneo e, portanto, recíbese como máis auténtico, aínda que non exista nada empírico que o sosteña. Cheguei así á conclusión de que estudar a dialéctica da opción sexual no campo literario, nomeadamente en épocas de forte heterosexismo, pode ofrecernos unha visión moi diferente do que sucede na realidade no campo.

Fermín Bouza Brey paréceme, nese aspecto, paradigmático. Lembremos: un escritor recoñecido na historia da literatura galega por ser o primeiro en publicar en libro unha obra neotrobadoresca. Iso é o que se pode achar nos libros de texto ou historias da literatura. Mais, se atendermos a un coñecemento paralelo, o da rumoroloxía no campo da crítica literaria galega, veremos que se transmite esoutro coñecemento. Non só que Fermín Bouza Brey era homosexual, senón que se argumenta como proba que foi por iso que o destituíron como xuíz. Nunha reviravolta, sostense tamén que a cuestión non ten importancia para a literatura escrita con maiúscula e para a comprensión da súa obra. Isto é moi importante: dáselle unha dimensión de verdade do individuo á súa condición de homosexual, ao mesmo tempo que se lle nega a relevancia pública.

Malia o dito, parece doadamente constatábel que, se existía esa identificación de Bouza Brey como “homosexual”, non só podería ter grande importancia para vermos as relacións de xénese histórico-biográfica das súas obras (o cripticismo erótico da Nao senlleira ou o masoquismo de Seitura poderían cobrar novos sentidos, igual que as mudanzas textuais atribuíbeis á autocensura), senón tamén para a súa recepción. Teñamos presente que nun (proto)sistema literario como era o galego da década de 50, o espazo público e o espazo privado conflúen, pois aínda que se quixese conseguir un amplo lectorado, o certo é que as condicións de proscrición fan que os escritores e as escritoras coñecesen o seu público, e viceversa.

Ademais, se Fermín Bouza Brey foi perseguido por homosexual, como afirman os tales rumores, o mero feito desta persecución determinaría moitas das decisións e dos sentimentos do individuo. Repárese, aliás, que non importa o que Bouza Brey era, senón como funcionaba o feito de que se pensase que era.

No seu caso, como antes sinalaba, é frecuente por parte da crítica o circunloquio ou o silencio: “razóns de tipo persoal”, “incomprensións”, “capítulo escuro da súa vida”, “afectaba á estricta intimidade persoal”, “aspectos (...) obscuros” etc. Sobre o proceso de finais dos anos 40 e comezos dos 50 que en teoría desembocou na súa expulsión da xudicatura e a súa descoberta como homosexual, o que sabemos de forma contrastada dise na fotobiografía coordenada por Antón Rodríguez López : “[En 1948] xa está tocado pola denuncia que, argumentando razóns persoais e de puritanismo moral da postguerra, se lle puxo. A denuncia foi meticulosamente orquestada polos seus propios compañeiros de Audiencia [refírese aos de Pontevedra], apoiados polos falanxistas que xa intentaran guindalo na Estrada e que, agora, ocupaban tamén importantes postos na administración de Pontevedra. No tribunal que avalía as acusacións presentadas testemuñan persoalidades afectas ó galeguismo e amigos íntimos de Don Fermín. Ninguén sae na súa defensa. El séntese ‘traicionado’ e ‘afundido’ nunha carta de 1949 a Álvarez Blázquez.”

É crucial a este respecto o feito de que na década de 40 Celso Emilio Ferreiro compuxese unha cantiga de escarnio contra Bouza aludindo á súa homosexualidade. Estes versos circularon con profusión pola cidade do Lérez. Deles dei recollido algúns parcialmente, recitados de memoria por unha persoa que afirmaba que tivera o libelo nas súas mans.

A través de varias entrevistas persoais con diversos axentes do sistema literario galego actuantes nos anos 40, 50 e/ou 60 e vivos aínda a comezos do século XXI, puiden reconstruír tamén algunhas das lendas negras que circularon arredor de Fermín Bouza Brey no posguerra.

A primeira lenda negra é que Bouza Brey fora un espía nazi. Trátase da de menor circulación, mais en absoluto presentada como unha brincadeira. Carece de toda consistencia empírica, mais argumentaría en determinados entornos que se lle fixese o vacío social.

A segunda versión, que circula como máis verídica, é que Bouza perdera a súa condición de xuíz porque tras verse sometido a un Tribunal de Honor. Hai variacións sobre o que aí puido acontecer: se o galeguista e político franquista Xosé Filgueira Valverde foi quen o denunciou ou se só actuou como testemuña contra Bouza.

Como "versión oficial", menos crida mais tamén con certo eco, está a idea de que fora expedientado polo seu compromiso político, a raíz dunha conferencia en Bos Aires. Mais tamén hai persoas que sosteñen que Bouza agudizou as súas mostras de compromiso nacionalista durante unha época para así poder ser expedientado por esta razón e que se lle dese menos credibilidade á cuestión homosexual. De feito, el chega a escribir varias cartas para reforzalo.

Sexa como for, o obxectivo á hora de estudar isto e reconstruír as relacións no campo literario na altura non é descartar hipóteses até dar coa "verdade". Porque todas elas, mesmo as que hoxe vemos como absurdas, funcionan como "verdades", que hai que explicar na súa xénese, na súa estrutura e, sobre todo, na súa función, porque foron e -mesmo no invisíbel-continúan a ser cruciais para entendermos que pasou e que pasa con Fermín Bouza Brey.

A Alberto Núñez Feijóo e a súa 'paixón' por Castelao

Tras os quilos de lixo e provocación que saíron por boca do actual presidente da Xunta en relación con Castelao, faise moi necesario recuperarmos este poema de Celso Emilio Ferreiro:

Olla meu irmáu honrado
o que acontez con Daniel:
os que o tiñan desterrado
agora falan ben del.

O palurdo de alma lerda,
o tendeiro desertor,
o vinculeiro de merda
disfrazado de señor.

O lurdo carca refrito,
o monifate de entroido,
o aprendiz de señorito,
marqués de quero e non poido.

O devoto de onanismo,
o feligrés de pesebre,
o tolleito de cinismo
o que dá gato por lebre.

O rateiro de peirao,
o refugallo incivil,
válense de Castelao
pra esconder a caste vil.

Escoita puto nefando,
criado na servidume
non pasará o contrabando
dise teu noxento estrume.

Grotesco escriba sandeu,
inxertado nun raposo,
Castelao nunca foi teu
porque Castelao é noso.

I anque a ti che importa un pito,
sabrás que é cousa sabida,
que estás incurso en delito
de apropiación indebida.

Velaquí a versión cantada por Miro Casabella: