Entrevista na SER sobre Inscricións

Esta mañá, o programa "Hoy por Hoy Galicia" da SER deulle espazo ao meu último poemario. Moi obrigado pola atención ao medio e á xornalista Ainhoa Apestegui!

Ligazóns ao desvío para un vinte e dous de outubro

• "O pai verdadeiro", Fidel Vidal.
  
• A empresa concesionaria do transporte sanitario do 061 e do transporte hospitalario da área de Vigo prohibe a comunicación en galego entre o seu persoal. Grazas á Mesa por denuncialo. Algunha institución vai facer algo?
  
• A xornalista catalanoparlante que noutra noticia de Antena 3 se converte nunha muller que non entende catalán...
  
• "Non, non e non", Marica Campo.

Ligazóns ao desvío para un tres de abril

• "La epidemia silenciosa", Miquel Bassols.
• "Sobre o 'dereito a decidir' e a necesidade de sermos nación", Suso de Toro.
• "A Marea - Podemos, unha crítica nacionalista", Manuel Veiga
• "Sobre o estilo do manifesto comunista", Umberto Eco (tradución ao castelán). 
• "Reivindican o acceso aos arquivos militares relacionados co franquismo", nova no xornal Ara. 
• "O salario das mulleres é inferior ao dos homes en todos os países desenvolvidos", nova no xornal Expansión. Sorprendeume moito que entre os estados que teñen unha fenda salarial maior están os Países Baixos (20,5% de diferenza) e Finlandia (20,2%).
• Miquel Bassols: “Freud era un misógino contrariado, pero se dejó enseñar por las mujeres”. Moi ben esta entrevista, excepto a estrañísima última pregunta, que son incapaz de entender a que vén e coa cal Bassols sabe tomar unha moi boa saída.
• "El gráfico que muestra que en España tenemos horarios muy raros". E iso que non falan do caso concreto de Galiza, que é moito peor

Ligazóns ao desvío para un 12 de abril

• "Parece que o galego é a única lingua do mundo que non ten dereito a un estándar culto", entrevista a Xosé Manuel Sánchez Rei.
• O investigador Isidro Fernández Villalba descubriu unha obra de teatro inédita de Álvaro Cunqueiro.
• A CIG anuncia que a Consellaría de Educación readmitirá o profesorado CELGA, tras todas as sentenzas. Parabéns para a xente afectada pola súa perseveranza e a todas as entidades que souberon estar ao seu carón.
• O Vaticano bloquea o embaixador proposto por Francia por ser homosexual.
• "Ainda não sabemos quem nem por que mataram Jesus", Juan Arias.
• "Échele la culpa al cerebro", Lola Morón. 

[A ilustración é o retrato que Dalí realizou da "morfoloxía do cranio" de Freud. Hoxe exponse no Museo Freud de Londres, mais o vienés nunca chegou a ver a obra.]

Miquel Bassols: "Unha análise debe levar ao punto en que un suxeito se faga responsábel do seu desexo, con todas as súas consecuencias"

Penduro completa a entrevista con Miquel Bassols do número da revista Luzes publicado o mes pasado. As fotografías son de Pauloff.

Miquel Bassols, presidente da Asociación Mundial da Psicanálise: "Se Woody Allen se analizase cun lacaniano, os seus filmes terían outros finais"

"Unha análise debe levar ao punto en que un suxeito se faga responsábel do seu desexo, con todas as súas consecuencias"

A técnica psicanalítica estabelece que a cura se ha de alicerzar nunha palabra guiada pola asociación libre; isto é, a persoa que se analiza debe dicir na sesión, sen censura, todo aquilo que lle veña á boca. A cousa é máis difícil do que parece e por iso o principal continuador de Freud, Jacques Lacan, aseverou que en realidade a asociación libre é a menos libre das asociacións. Por que non guiarmos, pois, a entrevista co presidente da Asociación Mundial da Psicanálise, Miquel Bassols, aínda que só fose en parte, segundo esa regra? Así, propuxémoslle a esta referencia internacional na súa área un conxunto variado de citas co pedido de que el asociase libremente a partir delas. A conversa permitiunos debruzarnos sobre moitos temas sobre os que a centenaria Psicanálise se nos amosa máis actual que nunca.

Seguro que non fai falta que che indique quen escribiu a primeira cita: "Desira e viuràs" ("Desexa e vivirás").
Ah! Esa frase foi para min un encontro, un encontro na obra absolutamente ampla e alucinante do filósofo, teólogo, lóxico, precursor da informática... Tantas cousas que poderiamos dicir de Ramon Llull!
"Desexa e vivirás". Esa sería unha consigna para toda unha vida. Foi, con certeza, o lema para unha vida como a de Ramon Llull. É un imperativo ético, mais chamoume a atención que se puxese sobre o desexo, como o que é o desexo en Llull, que non é a satisfacción, que non é o pracer. É para el un traballo incesante que lle fixo percorrer todo o mundo da súa época, até os oitenta e pico de anos, cunha serie de andanzas e carreiros que darían para un filme excelente, por outra banda, porque tivo unha biografía moi rocambolesca.
O caso é que sempre se moveu por ese imperativo: "Desexa e vivirás". O que é dicir: pensaba a vida e a posibilidade de estar vivo como unha consecuencia do desexo. Era dar ao desexo unha forza que encontramos tamén no ensino de Lacan, cando fala do desexo do suxeito como aquilo que o move e que está no fundamento mesmo do seu sofremento...

Que o desexo está mesmo no fundamento do seu sofremento?
Si, do seu sofremento, porque o desexo tamén nos fai sofrer. Cando queremos algo realmente, aceptamos sofrer, aceptamos certo grao de malestar, e é moi importante ter esa dimensión. Non hai ningún tipo de adquisición cultural mais tampouco de adianto no saber subxectivo que non implique certo sofremento. Iso, en efecto, parécenos agora moi difícil dicilo en segundo que lugares, mais hai que reivindicar o certo grao de malestar, de para alén do principio do pracer, que implica o desexo. Cando hai un desexo serio, cando hai un desexo decidido, un está disposto a certos inconvenientes na vida e a sacrificar certas cousas. Esa é a dimensión ética de Ramon LLull, en pleno século XIV, anticipando algo do que está en Lacan: tomar a serio o que un desexa  para saber levalo a cabo, a pesar de que puider haber un certo grao de despracer niso e sabendo que o que se obtén é moito máis pracenteiro. Cando un atravesa esa pantalla do suposto benestar no pracer e se toma a serio o seu propio desexo, non só produce novas cousas, senón que ademais obtén un plus de satisfacción que é moito maior do que esperaba.
Así, "Desexa e vivirás", que puxen como exordio na miña tese de doutoramento, paréceme un bo lema, que combina totalmente coa ética do desexo que introduciu Lacan coa Psicanálise do seu tempo.

A seguinte é unha frase de Paul Auster, que se entronca un pouco co que acabas de comentar: "Non é que escribir me produza un gran pracer, mais é peor se non o fago".
Si, con certeza, vai nesa mesma liña. Xusto estes días estou a ler o seu Report from the Interior. É  un relatorio sobre o máis íntimo, unha especie de romance-diario que nos formula doutro xeito como facer da intimidade algo que se poida expor, que se poida transmitir; como facer do espazo interior un espazo exterior tamén. Nese traballo Paul Auster segue a máxiama luliana, se se pode dicir.
A experiencia do escritor, cando é unha verdadeira experiencia, sempre ten esa dimensión. Marguerite Duras tamén dicía que lle resultaba inaturábel escribir, mais que non podía non facelo, que non facelo era corenta veces peor. Achéganos tamén esa idea de que cando hai o desexo posto nun traballo implica un punto de sofremento que se está disposto a atravesar para producir algo novo. Paul Auster é un bo exemplo no campo da literatura para nos debruzarmos sobre esa dimensión, que achei tamén en moitos autores actuais que dan conta desa "tortura" (chegan a dicir) da escrita, mais unha tortura da que non se poden dispensar, porque non poden vivir doutro xeito.

Iso implica que a fronteira ás veces entre desexo e gozo (o gozo é como Lacan denomina a pulsión de morte freudiana) ás veces é tenue?
É tenue, con certeza. Aínda máis: Cando o desexo se leva até as súas últimas consecuencias comeza a aparecer axiña esa dimensión de gozo que implica un traballo, implica un para alén do principio do pracer. Si, implica algo ás veces un pouco torturante. Mais a tortura de pasar diso é moito peor, iso é o que hai que entender. É o que di Paul Auster nesa frase. Se un quere pasar, prescindir ou borrar esa dimensión do traballo do desexo, o que vén despois no síntoma é moito peor.

A seguinte cita para continuarmos co xogo da asociación libre é da figura mítica de Tiresias e que fascinou a Pascal Quignard: "Un vive se non chega a coñecerse".
É unha frase interesante, pois presenta unha disxunción entre vida e coñecemento, entre o feito de vivir e o feito de coñecer. Preséntanola ademais Tiresias, que se movía sempre, como sabemos, nos dous lados da sexuación (tiña ese privilexio, de poder ver as cousas do lado masculino e do feminino, do lado fálico e do non fálico).
Eu diría que é en realidade unha disxunción entre o feito de gozar e o feito de saber, para tomar as categorías de Lacan. Vou traducir a frase de Tiresias: "Non sabemos de que gozamos cando vivimos". Ou sexa, hai algo do gozo propio que se nos escapa irremediabelmente polo feito de vivirmos. Iso formularíanos unha división entre o que cremos saber como coñecemento consciente e aquilo de que gozamos de modo inconsciente, por dicilo coas categorías freudianas. Vivimos na medida en que non somos conscientes daquilo que nos fai vivir, co que vivimos. Gusto da frase na medida en que formula esa división entre coñecemento e desexo ou entre saber e gozo, de que hai algo que nos foxe totalmente.
Mais coido que sería unha frase para lla formular, sobre todo, a un cognitivista porque, precisamente, o coñecemento foi tamén algo moi idealizado, o coñecemento como relación obxectiva co obxecto do saber. Iso é así porque ás veces o ideal de coñecemento obxectivo o único que nos trae é máis ignorancia sobre o saber do noso gozo. Iso ten consecuencias clínicas moi claras. Canto máis tentamos obxectivar formas de tratamento, de traballo ou mesmo de pedagoxía orientadas unicamente na adquisición de coñecementos, máis deixamos de lado aquilo que máis pode conducir a progresos no saber, que é da orde do gozo. De xeito que a frase de Tiresias nos di que, si, gozar da vida implica un punto de baleiro de coñecemento, o cal á vez é moi taoísta.
Todo isto expón unha verdade: preferimos non saber. Freud mesmo chegou a pensar nalgún momento que había unha pulsión de saber, e chegou a acuñar o termo, mais despois decatouse de que iso era moito máis complicado. Lacan parte do presuposto absolutamente contrario: o suxeito non quere saber, non quere saber nada diso. É mellor partir da idea de que hai algo sobre o cal non queremos saber nada que non que queremos sabelo todo, porque non é verdade. Iso comprobámolo os psicanalistas na primeira entrevista, cando o analizante comeza a falar da súa propia vida e axiña aparece a dimensión daquilo do que non se pode falar, do cal é mellor non saber nada, daquilo do que non quixo saber nada e mesmo até o punto que pode ser que fale por vez primeira diso en toda a súa vida cando se dirixe ao psicanalista. Por tanto, é mellor partir desa idea, que por outra banda é absolutamente evidente e clara se un se detén a escoitar un pouco, que é que hai algo do cal non queremos saber nada.

Pois imos agora cun pequeno saber sobre as parellas, a través dun potente verso dunha poeta galega, María do Cebreiro: "Todas as relacións son a distancia".
Eu só poría un matiz: "cada" relación é "unha" relación a distancia. Así sacámonos de enriba o "todas" as relacións, porque non sei o que son "todas" as relacións. É mellor velas unha por unha.
Iso resóame inmediatamente coa idea lacaniana de que "non hai relación sexual"; dito doutro xeito: non hai relación que poida levar a unha unidade mística. Se Lacan coñecese ese verso de María do Cebreiro daríalle moitas máis voltas sen dúbidas das que eu lle darei. Mais a primeira que eu lle daría sería que "cada" relación é a distancia na medida en que a distancia entre o un e o outro é insalvábel. Iso para Lacan tivo unha tradución directa: "non hai relación sexual", que quere dicir que non hai nada dun sexo que conduza inevitabelmente para o outro, hai unha distancia insalvábel que suplimos do xeito que podemos. Normalmente, coas nosas fantasías, co síntoma... con múltiplas formacións que inventamos para cubrila.
Mais é certo, hai unha distancia irredutíbel en toda relación, que é tamén a que fai que un pense que hai relación. Se esa distancia se extinguise, un xa non podería pensar nin que hai relación. Si, a idea de relación inclúe a necesidade dunha distancia.
Iso conéctase tamén coas relacións entre as linguas, as culturas, o Outro, o estranxeiro... Lévi-Strauss sostiña, en contra doutras políticas de integración absoluta, que ás veces é mellor manter os lugares separados, para que algo dunha relación se faga posíbel. Iso vai contra a idea de integración, de homoxeinización, ás que nos vemos levados con moitas políticas culturais, mesmo a nivel pedagóxico. Por exemplo, eu vin iso no problema da integración a calquera prezo das crianzas autistas nas aulas das escolas. Iso produce estragos brutais, para a crianza autista e para as outras.
Mais tamén podemos falar diso no campo das culturas. Ás veces, é mellor ter a idea de que hai que vivir simultaneamente nos mesmos espazos mantendo as distancias e o respecto ás particularidades, ás formas de gozo diferentes. Canto máis un quere unificar as formas de gozo, nunha relación unitaria, abolindo as distancias, máis problemas de segregación nos encontramos. Iso sería unha consecuencia política do verso desa poeta galega que daría sen dúbidas para facer todo un seminario.

Continuamos con versos, desta vez tirados dunha canción dos exitosos Manel: "Però no saben que ésser atractius també pot comportar viure en un malson." (Mais non saben que ser atractivos tamén pode comportar vivir nun pesadelo.)
Esta é unha frase para lanzar aos defensores desa  sacralización do corpo, do belo, da última moda, da imaxe que se nos vende... Mais comezaría subliñando as tres primeiras palabras: "Però no saben". Hai algo que non sabemos e que nolo podemos aplicar a cada un. Els Manel seguramente se poidan aplicar iso porque, con certeza, foron moi aprezados e tiveron un éxito grande mais, ás veces, eles mesmo han de saber que ser tan aprezado pode conducir a un pesadelo. Sobre todo o pesadelo de que un non sabe que é para o outro.
Hai personaxes que toman unha vida pública polo seu suceso, pola súa difusión, pola súa publicidade, polo seu lugar na política, etc. e entran axiña nese conflito. Iso ás veces escóitase en suxeitos que veñen á análise: persoas coñecidas que chegan e moi cedo fan aparecer ese pesadelo que supón seren confundidos coa súa imaxe pública ou co que, aparentemente, é máis agradábel deles.
Tiven oportunidade de ouvir actores que sofreron tanto diso que se colapsaron no exercicio da súa profesión. E é certo, porque ese culto ao atractivo, á imaxe de aparencia, ese culto ao semblante (para tomarmos un termo lacaniano), ao semblante como aparencia por si mesmo, pode levar ao pesadelo de ser confundido con esa aparencia. Porque o pesadelo aí cal é? O pesadelo é que aí un fica reducido a ser o obxecto da ollada do outro. Mais todos estamos baixo esa lei na contemporaneidade. Mesmo existe iso que desde hai xa tempo se chama o minuto de gloria de cada un, que é ser contemplado pola televisión, por todos os espectadores. Ter o minuto de pequena tortura, dosificada. Mais se non é un minuto senón horas, días, anos... Con certeza, aí vén o pesadelo.

A seguinte é dun filme, Born to be Bad: "Quérote moito. Desexaría gustar de ti!"
Dito doutro xeito: "Quérote moito, mais oxalá puidese gozar de ti, xa que non hai as condicións de gozo". Esa frase amósanos o paradoxo irredutíbel entre o amor e o gozo, que non van ao mesmo paso. Son dous campos disxuntos, que teñen puntos de intersección e o problema é como encontrar eses puntos.
Lacan gustaba de evocar o libro bíblico do Eclesiastés onde se di que o problema é amar daquilo de que un goza e gozar daquilo que un ama. Iso pódese aplicar ás parellas, sen dúbida ningunha, e de feito todos os problemas da clínica das parellas xiran ao seu redor; ouvimos ao mesmo tempo o "quérote moito" e o "mais teño problemas para gozar daquilo que quero". Boa parte da problemática dos síntomas e malestares actuais sitúase nesa disxunción do amor e o gozo. Eu mesmo diría que unha psicanálise é aquilo que ten por obxectivo gozar daquilo que un ama e amar aquilo do que un goza, aínda sen o saber. A primeira cuestión difícil xa é saber do que un goza realmente.
Boa parte das persoas que veñen a vernos fano baixo o peso que subxace nunha frase como a que aquí está dita nun ton máis humorístico.

E a última talvez sexa un resumo, ou non, de todo o proceso de psicanálise. De feito, é de Woody Allen, a quen en boa parte se lle debe a iconografía cinematográfica desta técnica. Imos coa cita. No seu filme Maridos e mulleres a personaxe do escritor termina o romance con esta frase: "Pode que, no fondo, se trate de non lle pedir demasiado á vida". Sería isto a conclusión da pasaxe polo diván ou é talvez demasiado pesimista?O primeiro problema é vermos que é o que encarna a vida para cada un. Aí a vida está posta no lugar do Outro a quen un lle pide algo ou mesmo lle exixe algo. É certo que lle reclamamos á vida cousas que a vida non pode dar e, por iso, ás veces concluímos que nos maltrata. É un sentimento moi de Woody Allen, que hai algo inxusto na vida, que un non sempre está satisfeito.
Porén, acho que sería demasiado simple reducilo a que debamos axeitarnos á frustración da vida. Penso que ese é un discurso inclusive moi americano, de adaptación á realidade para conseguir todo o que for. Máis ben habería que tomalo como unha condición inherente ao desexo humano, que está destinado a ser por si mesmo insatisfeito. É o que o define: onde hai desexo, hai insatisfacción e, por tanto, hai un motor.
O que non parece soportábel é resignarse a non obter da vida o que un quere. O suxeito lacaniano é o que non se resigna ante o outro, ante o Real tampouco; que non abdica ante esa condición de estrutura, que é que a insatisfacción é inherente ao desexo. Non se resigna, senón que leva ese desexo sempre un pouco alén.
Agora que o dis, vin sempre que moitos finais de Woody Allen deixan o suxeito á mercé dese destino inefábel. A miña hipótese é que iso é porque non se analizou cun lacaniano. Porque a liña maioritaria da Psicanálise estadounidense finalmente si  renuncia, "hai que adaptarse a esa frustración da realidade, render as armas ante iso para vivir mellor e deixarse de tantas historias". Penso que, efectivamente, se se analizase cun lacaniano non terminaría os filmes dese xeito.
Encántame Woody Allen, mais penso que os seus finais marcan os límites da súa análise. Se for un pouquiño máis alá (aínda está a tempo) poría o suxeito do desexo como responsábel daquilo que finalmente escolle e que debe escoller.
Match Point é para min un bo exemplo, cando a pelota se detén na rede e hai unha foto fixa, sen sabermos se vai caer dun lado ou outro do campo; como se o suxeito estivese inerme e incapaz de decidir sobre o seu desexo, sobre a súa culpa, sobre a responsabilidade do que fixo na súa vida. Por iso saín de ver ese filme enfadado con Woody Allen. Non! Tes que facerte cargo de que lado vai caer a pelota! Non pode ficar nese punto de "o outro decide por min e eu non podo facer nada"!
Máis ben é ao revés: unha análise debe levar ao punto en que un suxeito se faga responsábel do seu desexo, con todas as súas consecuencias. O suxeito escolle de que lado do campo vai caer a pelota de tenis, non é o Outro. Nese punto, a psicanálise lacaniana aposta decididamente para que o suxeito se faga responsábel do seu propio desexo e dos seus propios actos.

"Ou tes feridas, ou non tes vida"

A xornalista Montse Dopico publica no seu portal M_ esta conversa arredor de Atravesar o fantasma.

As entrevistas e os encontros sobre o libro lévanme a un certo traballo de elaboración por volta dos significantes que van no poemario en negro sobre branco, e tamén arredor dos que van simplemente en branco. Este labor de delimitación de novos anacos de real que se atoutiñan nos versos fai que nesta ocasión dea algunhas respostas novas e matizadamente diferentes.

Entrevista con Miquel Bassols na revista Luzes

A técnica psicanalítica estabelece que a cura se ha de alicerzar nunha palabra guiada pola asociación libre; isto é, a persoa que se analiza debe dicir na sesión, sen censura, todo aquilo que lle veña á boca. A cousa é máis difícil do que parece e por iso o principal continuador de Freud, Jacques Lacan, aseverou que en realidade a asociación libre é a menos libre das asociacións. Por que non guiarmos, pois, a entrevista co presidente da Asociación Mundial da Psicanálise, Miquel Bassols, aínda que só fose en parte, segundo esa regra? Así, propuxémoslle a esta referencia internacional na súa área un conxunto variado de citas co pedido de que el asociase libremente a partir delas.
A conversa permitiunos debruzarnos sobre moitos temas sobre os que a centenaria Psicanálise se nos amosa máis actual que nunca.

Podedes ler a metade na páxina web e, completa, no exemplar en papel deste mes, o número 14.

Desde a revista realizaron algunhas pequenas porén simbólicas modificacións lingüísticas sobre o que eu escribín sen me preguntaren o meu parecer, algo co cal evidentemente estou en desacordo. Porén, iso non diminúe en absoluto o meu aplauso a esta publicación e mesmo o agradecemento polo traballo tan xeitoso e útil que realizan.

A primeira sesión

Esta imaxe pertence ao coloquio que se desenvolveu onte na Facultade de Filosofía de Santiago após a proxección do documentario A primeira sesión, de Gérard Miller. Os tres psicanalistas que aparecen na fotografía son, de esquerda a dereita: Dolores García de la Torre, Manuel Fernández Blanco e Pilar Devesa. Abaixo estaba Fran Conde, o profesor de Filosofía que fixo posíbel o evento.

Houbo varias e interesantes preguntas desde as persoas do auditorio que asistimos ao acto: sobre os compromisos éticos da psicanálise, sobre as razóns da pulsión de morte (iso que hai para alén do principio do pracer, como nos advertiu Freud), sobre a importancia fulcral de non traizoar o propio desexo, sobre algúns prexuízos que envolven o dispositivo analítico, sobre a responsabilidade subxectiva, sobre a vergoña, o amor e a culpa, etc.

Falouse tamén un pouco da Clínica do Campo Freudiano da Coruña, unha institución pioneira en Europa e no mundo que, desde 1997, pon a psicanálise ao dispor de xente que non pode asumir os custos económicos dunha consulta privada. Merece todos os aplausos e recoñecementos.

Para a xente que non puidésedes asistir á proxección, a asociación cultural O Galo fará outra máis adiante tamén en Santiago. Estarei atento e tamén informarei desde aquí das datas.

Auguiña de sete fontes (11)

• "La reductio ad Hitlerum", por Rosa Sala Rose.
• "Os chineses, cada vez máis lonxe de Mao e máis perto de Freud", di o diario arxentino La Nación.
• A escritora na súa Terra: Marica Campo. Imaxes e textos da homenaxe. 
• "A supresión de “Reporteiros”… o principio da fin?"
• Un grupo andaluz rescata do esquecemento a represión dos homosexuais no franquismo. Tomemos exemplo en Galiza!
• "Que a TVG financie series en español é o primeiro paso cara á súa desaparición", denuncia A Mesa.
• A Mesa leva perante o Valedor as presións da Deputación para que un funcionario non use o galego.

Voltar a Freud

Un día coma o de hoxe, en 1939, falecía en Londres Sigmund Freud. Encontrábase aló fuxindo da persecución nazi, non só pola súa relixión (el considerábase "un xudeu sen deus"), senón tamén polas súas revolucionarias ideas que deron lugar á psicanálise. Cóntase que antes de abandonar Viena o obrigaron a asinar un documento en que dixese que non fora maltratado, ante o cal preguntou se podía pór tamén que lle recomendaba vivamente a Gestapo a todo o mundo.

O domingo pasado tiven a sorte de poder coñecer a casa en que pasou os seus derradeiros anos,  convertida en museo desde a morte da súa filla Anna. Alí están as pezas arqueolóxicas que coleccionaba, os obxectos que nos levan a anécdotas do máis interesante (Dalí, o Home dos Lobos, a Gradiva...); está alí tamén a súa apaixonante biblioteca e, claro, tamén alí encontramos o famoso diván, no cal se resume un paso enorme na Historia da Humanidade: a descuberta do inconsciente.

A pesar das moitas tentativas de linchamento intelectual ou de marxinación académica, todo o núcleo da obra de Freud continúa a ser moi necesario e moi útil para o presente. Fronte ás ordes condutistas, fronte á farmacoloxización da vida, fronte ao auxe do autoritarismo cientifista, cómpre voltarmos a ollada de novo cara aos escritos freudianos. Teñen moito para nos diciren.

Na mesma pedra

Por que tropezamos, non dúas, senón tantas e tantísimas veces na mesma pedra? Seguro que todas e todos nos temos feito a mesma pregunta cando menos tantas veces como encontróns tivemos.

No blog da Escola de Psicanálise Lacaniana do Estado español escribiu ao respecto a psicanalista madrileña Rosa María López, cuxo texto paso a reproducir traducido á nosa lingua, porque me parece moi suxestivo. Tamén podedes consultalo, nesta ligazón, na súa versión orixinal en castelán.

Estamos condenados a repetir?, por Rosa María López

A repetición que se impón como unha condena é aquela que, desde a consciencia, quereriamos evitar pois actúa na contra dos nosos intereses. Por que algúns seres humanos se ven abocados a unha vida de sucesivos desencontros? Que forzas escuras son as que desexan o noso mal? Hai un xenio maligno que se divirte cos nosos tropezos? Como pode darse unha lóxica tan inexorábel que nos conduza sempre ao mesmo erro?

Se o fenómeno da repetición no comportamento do ser humano é unha constatación histórica, a súa causa foi sempre un enigma. A figura do destino é unha tentativa de resposta que os gregos levaron ao máximo da súa expresión. É Edipo Rei quen, sen o saber, realiza todos os actos que o conducirán ao cumprimento dun destino que fora escrito polos deuses antes do seu nacemento. Vémonos entón condenados a un determinismo absoluto que rexe a nosa vida sen nos conceder ningunha marxe de elección ou todo obedece a un puro azar?

Que pensa a psicanálise do destino e do azar? Debemos dicir que Freud era implacábel coa figura do destino, sostendo a idea de que o suxeito non é vítima pasiva dunha vontade externa, senón que está implicado nos acontecementos da súa vida. Para defender esta tese utiliza numerosos exemplos da clínica tanto de homes como de mulleres nos cales se demostra como todas as relacións que estabelecen co próximo terminan da mesma maneira.

Ante semellante perseveranza do mesmo, Freud non acepta a coartada do destino, nin tampouco a do azar, pois achamos nestas ocasións actitudes activas do suxeito, trazos de carácter permanentes que se traducen na repetición das mesmas experiencias psíquicas.

Se seguirmos a lóxica do inconsciente, teremos de admitir que os seres humanos fabricamos o noso destino porque falamos, ou para sermos máis precisos, porque somos falados. Cremos que dicimos o que queremos, mais é o que quixeron os outros, especialmente os nosos pais con algúns ditos que nos alcanzaron de xeito contundente. Somos falados por estrutura e, por mor disto, tecemos, cos azares da vida, unha trama argumental. É a esta trama á que chamamos destino.

Compulsión de repetición ou neurose de destino, a cuestión é que o estilo dunha vida está feito cunha frase da que non somos autores e que se repite, diversamente modulada, ao longo da nosa existencia.

Notemos que cando falamos de repetición o acto está sempre en xogo. O acto aparece alí onde non se chega co pensamento.

Freud advertiu de que por máis que se elaborase, interpretase ou construíse, o síntoma non desaparecía completamente senón que máis ben volvía como un cometa, aínda que cun ciclo máis curto. Se a histeria lle abriu a porta do inconsciente, o síntoma obsesivo entregoulle unha chave que non vira tan claramente, pois comprobou que o fundamento mesmo do síntoma era a repetición compulsiva.

Por que nos vemos forzados á repetición? Esta é a pregunta que provocou na traxectoria de Freud unha mudanza de rumbo fundamental, sendo a causante das súas teorías máis audaces e controvertidas. Seguindo o rastro das distintas figuras da repetición, Freud franqueou a fronteira que traza o principio do pracer, para descubrir que a pulsión que anima a vida humana non é outra que a pulsión de morte.

Seguro que todos os presentes coñecen persoas cuxas vidas están trazadas de tal xeito que sempre conducen ao mesmo desenlace: O Filántropo, dinos Freud, ao que todos os seus protexidos, por diferentes que foren, abandonan irremisibelmente con rabia en troca da gratitude que era de agardar. Os homes para os que toda amizade termina en traizón. Os amantes cuxas relacións co outro sexo pasan polas mesmas fases e finalizan do mesmo xeito. Nós podemos pór outros moitos exemplos: Os que sempre son enganados polos demais. Os que enganan unha e outra vez. Os delincuentes que foxen da xustiza e cando poderían liberarse tornan a delinquir unha última vez, sendo novamente apresados. As mulleres maltratadas pola súa parella que, despois de pasaren polo inferno da separación, volven co maltratador. Por suposto, as adicións levan o selo da repetición máis compulsiva.

Se seguirmos o camiño aberto por Freud, se formos fieis ao máis radical da súa descuberta, non podemos concibir o inconsciente sen a idea dunha repetición que vai para alén do principio do pracer.

Lacan no Seminario XI sérvese da teoría que Aristóteles desenvolve no seu estudo sobre a función da causa, apropiándose de dous dos seus termos: o Automaton e a Tyche.

O Automaton é usado por Lacan para dar conta da insistencia dos significantes rexida polo principio do pracer, mentres que a Tyche nomea o encontro co real que corresponde ao terreo do para alén do principio do pracer. Toda a pesquisa de Freud amosa como a súa gran preocupación está centrada naquilo que foxe ao principio do pracer.

Pois ben, a repetición non é unicamente o Automaton como retorno dos significantes, senón que ten a ver ademais coa Tyche que definimos como encontro co real, o que é equivalente a un mal encontro. Agora podemos acrecentar que se trata sempre dun encontro frustrado.

Estamos ou non condenados a repetir? É posíbel que o suxeito se libre completamente da compulsión a repetir? Tanto Freud como Lacan responderían claramente que non, porque hai un traumatismo estrutural que nos funda como suxeitos falados e que non é susceptíbel de eliminar. Este nivel do trauma non obedece a ningunha continxencia particular senón que é intrínseco á condición humana e, polo tanto, incurábel.

A repetición, pois, é consubstancial á existencia do inconsciente e da pulsión, que sempre se repiten.

Agora ben, hai un aspecto da repetición que a análise ten que reducir, sen dúbida, pois como defensa ten unha contrapartida demasiado cara. A repetición é unha carga pesada que o suxeito “hala” para sempre e que o lastra condenándoo ao fracaso e á acción tanática da pulsión. O que fixo a súa análise pode librarse desa carga que arrastra repetidamente. A psicanálise aposta pola marxe de elección que cada un ten ao seu dispor e coa que pode fabricar respostas diferentes e insospeitadas para o mesmo. Respostas coas que agora pode reaccionar doutro xeito fronte aos acontecementos traumáticos que a vida nos depara inevitabelmente, facendo va a repetición. Trataríase de se resistir a converter as continxencias desgrazadas da vida nunha miseria necesaria, saber perder sen ficar identificado ao perdido como ocorre na melancolía, apostar polo desexo aínda que este sexa inalcanzábel e non se deixar caer no gozo do mártir, actuar sen garantías mais aceptando a responsabilidade.

Como se consegue este resultado? Non hai unha fórmula preestabelecida, mais sabemos que para o conseguir é necesario desprenderse daquilo que nos fai sufrir, mais ao que, de forma rechamante, nos aferramos: as marcas do Outro, e a ganancia de gozo adquirida no pasado.

Usando unha metáfora podemos dicir que vimos ao mundo cunhas cartas determinadas coas que teremos que organizar a nosa xogada. A algúns tócanlle unhas cartas moi boas e a outros moi más, isto é un feito. Non é o mesmo ser muller en Europa que en Afganistán. Mais vimos moitas veces gañar con cartas más e á inversa. Cal sería o valor ou o interese dunha psicanálise se ao final non conducise a unha repartición distinta das cartas aínda que o seu número e a súa figura estean fixadas de antemán? A experiencia da psicanálise non promete ningunha orde de curación ideal, mais si pode afirmar que serve para producir algo inédito, inventado ou novo, nun movemento que vai da repetición ao acontecemento.

[Nota da tradución: A principal dúbida que tiven é na frase “La repetición es una carga pesada que el sujeto ‘hala’ de por vida”. Penso que se refire metaforicamente (e de aí as aspas) ao verbo ‘halar’, tamén así grafado en estándar galego (aínda que non en portugués, onde sería ‘alar’). Este verbo significa, entre outras cousas, ‘tirar do remo cando se voga’, co cal as ideas de repetición e empuxe fica claras e perfectas para o contexto.]

A dó pola morte do pai

A seguir, presento a miña tradución para o galego da primeira parte do resumo dun artigo póstumo de Jamil Abuchaem, psicanalista e profesor. Na segunda parte fala máis en xeral sobre o proceso de dó, ademais de dar un par de pinceladas hoxe máis desfasadas. O conxunto deste texto é unha síntese e unha adaptación de Alberto Alvarado Cedeño, que localicei nestes dous blogs.

Decidín traducilo e traelo aquí despois de ler esta entrada do compañeiro Marcelino Fernández Mallo, mais entre unhas cousas e outra funo deixando aparcado. Penso que hoxe, véspera do Día do Pai e de todo o sofoco afectivo e comercial que o acompaña, é unha boa xornada para incluílo.

Neste ano, ademais do bombardeo publicitario habitual da xornada, tamén recibín unha desafortunada sms como a que criticaba con razón Perfecto Conde no seu web. No meu caso, non foi Movistar, senón a FNAC. Paréceme unha enorme e insensíbel torpeza enviar mensaxes deste tipo de xeito indiscriminado, por moi supostamente individualizadas que estean (a sms comezaba chamándome polo meu nome, como se fose algo moi persoal). A verdade, eu non me vexo levando para o nicho de meu pai nin un libro nin un aparello informático. No que di respecto á FNAC, fago miñas as palabras de Conde: “Hai publicitarios que poden ser perfectamente estúpidos”.

Velaquí o texto de Jamil Abuchaem:

A dó pola morte do pai

“Primeiro, choraranme;
logo, pensaranme.
Despois, esqueceranme.”

(de Nemer Ibn Barud: Monosílabos)

O tema sobre a dó pola morte do pai interesoume desde hai moito tempo. Penso que un dos motivos máis importantes está relacionado coa perda do meu pai en idade avanzada, cando el só completara os seus setenta e un anos.

Aínda cando xa sobrepasara o tempo medio de vida, mobilizáronse en min “todos os meus sentimentos máis temperáns”, como lle comunicou Sigmund Freud a Wilhelm Fliess, o seu amigo, respondendo á súa carta enviada na ocasión da morte do pai de Freud.

Nesa misiva, do 2 de novembro de 1986 –o pai de Freud falecera o 23 de outubro deste mesmo ano– escribe:

Cústame moito escribir xustamente agora que deixei pasar tanto tempo, para che agradecer as conmovedoras palabras da túa carta. Por un deses carreiros escuros que pasan por detrás da consciencia formal, a morte de meu pai afectoume profundamente. Eu estimábao moitísimo e comprendíao perfectamente e con esa mestura de profunda sabedoría e romántica alegría, tan peculiar nel, significou moito para min. Sen dúbida ningunha a súa vida en si xa finalizara había tempo, mais a súa morte real fixo revivir en min todos os meus sentimentos máis temperáns. Agora síntome completamente desamparado.

Esta carta traduciuse de diferentes xeitos que non coinciden na súa totalidade. Así, Ludovico Rosenthal redixiuna co seguinte texto:

Polo de agora resúltame tan difícil escribirche, que até dilatei varias veces o momento de che agradecer de todo corazón as conmovedoras palabras que me dirixiches na túa carta. A través dalgunha desas rutas que corren tras a consciencia oficial, a morte do vello afectoume profundamente. Eu estimábao moito e comprendíao perfectamente; influíu a miúdo na miña vida, con esa peculiar mestura súa de profunda sabedoría e fantástica lixeireza de ánimo. Cando morreu, había moito que a súa vida concluíra, porén antes da súa morte todo o pasado volveu acordar na miña intimidade. Agora teño a sensación de estar totalmente desarraigado.

O que é rechamante é o uso das palabras “desarraigado” e “desamparado”.

A palabra desamparado implica os seguintes sinónimos: só, indefenso, abandonado, orfo desvalido, desabrigado, descoidado, perdido, extraviado, inerme etc.

Non importa moito examinar con detemento ou maior profundidade a preferencia dos tradutores por unha ou outra palabra. O que desexo é facer fincapé no sentimento que Freud expresa pola morte de seu pai: sentíase fondamente comprometido e non só co seu presente senón, e fundamentalmente, co seu pasado. O que chama a atención é a vivencia de orfandade que tanto unha como a outra das palabras utilizadas na tradución transmiten.

Cando lemos unha das cartas que Freud escribe a Sandor Ferenczi o 16 de setembro de 1930, agradecendo as súas condolencias pola morte de súa nai, o clima afectivo é ben outro.

Escribe Freud:

Caro amigo: Ante todo, o meu agradecemento máis expresivo polas belas palabras que dedicas á morte de miña nai, a cal me afectou nun xeito peculiar. Non sinto dor, nin mágoa, o que probabelmente pode explicarse polas circunstancias especiais que concorren no caso, como, por exemplo, a súa avanzada idade, a mágoa que me inspiraba na súa postración final e ao mesmo tempo un sentimento de veneración que me parece tamén comprender. Non me sentía libre para morrer mentres ela vivise, e agora si. Seguramente os valores que atribúo no meu interior á existencia experimentarían unha transposición considerábel nos estratos máis profundos. Non asistín ao funeral, no cal me representou tamén Anna...

Que distante é a actitude afectiva de Freud perante os dous acontecementos máis importantes na vida dun ser humano!

O papel de pai

Examinemos o problema dunha perspectiva máis xeral. O primeiro que chama a atención é que a dó pola morte do pai foi, na literatura psicanalítica, homologado co da morte da nai. Isto é tan así que cando se estuda o fenómeno da dó ningún autor fai a diferenciación da estrutura, dinámica e consecuencias entre un e outro tipo.

Hai algunhas poucas referencias dos efectos daniños que a desaparición do pai ou da nai poden chegar a provocar no individuo se este é un home ou unha muller.

Habitualmente fíxose fincapé na dó pola morte da nai e nalgunhas escolas psicanalíticas (como a kleiniana), as consecuencias desta dó poden referirse non só á totalidade da nai como persoa senón a aspectos parciais desta. É sumamente frecuente que se fale da dó polo peito da nai durante o período de desmama, da dó do ventre materno durante e despois do parto, etc.

O papel do pai non mereceu unha atención especial e para algúns analistas o que marca as características fundamentais dunha personalidade adulta son as dós que sufriu pola perda da figura materna ou aspectos parciais desta.

No meu traballo clínico como psicanalista, hai máis de trinta e cinco anos, observei un fenómeno que cando o vin por vez primeira me causou suma estrañeza.

Este feito clínico consiste en encontrar –reiteradamente– que a morte do pai, acontecida en calquera idade, porén principalmente nas etapas máis temperás do desenvolvemento e na adolescencia, reviste particularidades inconfundíbeis e cuxa repercusión na vida do doente, tanto para o home como para a muller, son abraiantemente idénticas ou moi semellantes na súa dinámica.

Este feito clínico chamoume a atención porque o agardábel era que a filla sufrise consecuencias diferentes daquelas referidas ao varón. De acordo coa miña experiencia clínica, os acontecementos psicolóxicos, tanto no home como na muller, obedecen a unha mesma dinámica anímica.

Síntome con dereito, a raíz da observación dos meus psicanalizados, a soster que a morte do pai –manifesta ou latentemente– constitúe o acontecemento máis fundamental que pode acontecer na vida dunha persoa, for esta do sexo masculino ou do feminino.

Se tornamos a examinar a carta de Freud a Fliess, do 2 de novembro de 1896, achámonos cunha estremecedora confesión para un home que na oportunidade tiña só 40 anos: “...mais a súa morte real fixo revivir en min todos os meus sentimentos máis temperáns. Agora síntome completamente desamparado (ou desarraigado).”

A xenialidade de Freud permitiulle recortar o que eu considero o aspecto máis esencial da dó pola morte do pai: o desamparo ou o desarraigo. Este desamparo atinxe tanto á muller como ao home e maniféstase con igual intensidade en calquera dos dous.