A lingua a reflexión

Un pequeno e interesante documentario realizado por Xosé Bocixa con diferentes opinións que nos axudan a pensar sobre a situación do noso idioma e as alternativas para un presente máis digno e un futuro máis saudábel:

"¿En gallego? Para dentro de un mes..."

O artigo desta semana en Galicia Hoxe versa sobre os obstáculos que encontramos para exercermos os nosos dereitos lingüísticos nas notarías; para calquera xestión: a redacción dun poder, un testamento, unha hipoteca... Velaquí o texto:

Dereitos lingüísticos nas notarías

A notaria ou o notario supera unha oposición e non precisa acreditar en ningún momento coñecemento de galego. Os seus traballadores e traballadoras, tampouco. Parece incríbel que esta sexa a situación en pleno século XXI e por iso cómpre que a mudemos.

A única norma taxativa que fala dos dereitos lingüísticos das galegas e dos galegos nas notarías data de... 1944! Cumpriría actualizar canto antes este regulamento franquista, de acordo coa realidade plurilingüe do Estado. Os poderes públicos galegos, sen agardaren polo lexislador estatal, teñen competencias para estabeleceren con claridade o dereito a termos sen dilacións a documentación na lingua propia, do mesmo xeito que xa se fixo noutros territorios do Estado. Podemos transmitirlles a nosa queixa aos deputados e ás deputadas, tanto do Congreso como do Parlamento galego, porque aínda non se corrixise esta situación.

De calquera xeito, que a normativa estatal en vigor estea desfasada non quere dicir que non teñamos dereitos lingüísticos. Hai normas superiores, como o Estatuto de Autonomía, que sinalan que o galego é idioma propio e oficial, polo que podemos exercer o noso dereito a realizar os escritos na nosa lingua.

No ano 2004, o Parlamento galego aprobou por unanimidade, dentro do Plan xeral de normalización da lingua galega, que nas notarías se pendurase unha información sobre os dereitos lingüísticos das usuarias e dos usuarios. Esa proposta concretárona no ano 2007 a Secretaría Xeral de Política Lingüística e o Colexio Notarial de Galiza. O rótulo oficial, que non está en todas as oficinas tan visíbel como debería, di o seguinte:

EN GALEGO, ESTÁ NO SEU DEREITO

Información sobre os dereitos lingüísticos das/dos usuarias/os das notarías

O galego é a lingua propia de Galicia e todos os galegos e as galegas teñen o dereito de usalo.

O galego é unha lingua plenamente válida e eficaz para formalizar os seus documentos.

Vostede pode solicitar que os seus documentos notariais se redacten en lingua galega. Esta opción non pode supoñer atraso na redacción ou autorización do documento nin comportar ningunha clase de sobrecusto.

Está ben que o rótulo se coloque, mais a realidade é que a día de hoxe nos podemos encontrar con dificultades importantes. A máis grave? A dilación: que se o queremos en galego nos tardará máis tempo, o cal pode ser desde uns días até un par de meses. Eu mesmo tiven que mudar de notario e agardar case un mes para poder formalizar a miña hipoteca na miña lingua. Os escritores Lois Diéguez, Yolanda Castaño e Marcelino Fernández Mallo ou a activista e tradutora Iria Taibo tamén denunciaron publicamente situacións semellantes, que van desde ter que percorrer cinco notarías diferentes para conseguir facer os escritos no seu idioma até ter que agardar varias semanas ou meses adicionais. Unha vergoña.

Para avanzarmos no uso do galego nas notarías son varias as cousas que podemos facer a nivel individual:

1) Solicitemos a documentación en galego. De nós depende que se use e que se removan vellas inercias. Cantas máis solicitudes haxa, menos dificultades nos poderán pór.

2) Se a notaría nos presenta algún problema, recordémoslles:

i. O compromiso adquirido entre o Colexio de Notarios e a Xunta para garantir que a documentación se entregue sen dilacións tamén no noso idioma.

ii. Que existe un servizo de tradución gratuíta por parte da Xunta de Galiza, na Secretaría Xeral de Política Lingüística.

3) Se se ve unha actitude reacia, pódese valorar a posibilidade de acudir aos servizos doutra notaria ou doutro notario.

Tanto se temos que mudar de notario porque nos anuncia unha dilación como se a padecemos, cómpre presentarmos unha queixa perante o Valedor do Pobo, outra no Defensor do Pobo e, a maiores, informar tamén o Colexio de Notarios, algo que podemos facer rápida e gratuitamente a través do correo-e info@galicia.notariado.org.

Mais non esquezamos que as batallas non só se perden, tamén se gañan moitas veces. Vou pór un exemplo persoal do ano 2011.

Fun a unha notaría realizar un poder que era imprescindíbel ter antes de 48 horas. Non me atendeu o notario, senón un traballador da súa oficina, que me dixo que estaría ao día seguinte. Especifiqueille entón que quería que o poder estivese en galego e aí comezou unha pequena aventura. Primeiro, dubidou da validez legal; eu repliqueille, abraiado porén calmo, que o Estatuto de Autonomía se aprobara había tres décadas. A súa seguinte táctica para que desistise foi dicirme que entón o escrito estaría para a semana seguinte. Nese momento, repliqueille que iso era unha discriminación por razón de lingua, que ía en contra do acordo entre a Xunta e o Colexio e pedinlle falar co seu notario. Non fixo falta que llo comentase a ninguén máis, porque ao día seguinte puiden recoller o correspondente documento, maxicamente en galego sen ningún problema. Con certeza, no momento de asinalo trasladeille ao notario o meu malestar, pois do mesmo xeito que eu sabía que tiña dereitos lingüísticos, outras persoas poderían crer as mentiras dese traballador que me atendera e abandonaren, inxustamente, o uso do seu propio idioma.

Testamentos

O Código Civil recoñece o dereito a outorgar testamento en lingua galega. Posto que se trata dun documento persoalísimo, estabelécese que se unha muller ou un home expresa a súa vontade en galego, o documento debe figurar, como mínimo, neste idioma.

Segundo a lei, se a notaria ou o notario declara que non coñece o galego, poderá escribilo tamén en castelán, mais sempre facendo constar tamén a versión galega e sinalando que foi a empregada pola persoa que ditou testamento (artigo 684 do Código Civil). Enténdese, porén, que, sendo dentro do territorio administrativo de Galiza, non debe haber ningún problema para que o testamento sexa só en galego. No caso de que a notaria ou o notario poña problemas ou queira facelo bilingüe, pódese actuar conforme o sinalado anteriormente: recordemos o compromiso adquirido polo Colexio Notarial e a Xunta, que existe un servizo lingüístico autonómico ao que acudiren e, no caso de nos manteren os problemas, podemos mudar de notario e realizar a correspondente queixa.

Que o testamento sexa cando menos en galego se é a lingua da persoa testadora é unha norma aplicábel non só para Galiza, senón para calquera lugar do Estado español. Porén, se a notaría radica nun lugar onde o galego non sexa oficial (o cal inclúe, inxustamente, tamén as comarcas falantes de galego nas comunidades de Asturias, Castela-León e Estremadura), as custas da tradución terá que pagalas o cidadán ou a cidadá. Isto tamén é así para os casos de outorgamento de testamento en galego fóra do Estado, perante funcionario diplomático ou consular (art. 734 do Código Civil), no caso de que este non coñeza o idioma de Galiza. Ademais, para que o testamento sexa válido, as testemuñas tamén han de "entender" o idioma da persoa testadora (art. 681 do Código Civil).

No caso do testamento ológrafo (aquel en que a persoa testadora, maior de idade, escribe por si mesma e asina), é plenamente válido se está escrito en galego, sexa cal for o lugar do Estado español onde se desenvolva (o xulgado pode requerir que os interesados proporcionen un intérprete cando isto acontecer fóra da comunidade autónoma de Galiza).

Queremos unha lingua plenamente oficial! Queremos ter dereitos lingüísticos plenos, tamén nas notarías! Podemos conseguilo!.

A acción e a inmersión

As reaccións ao desafortunado informe do IGEA continúan. Entre os varios artigos que vin estes días, lin dous, de Marcelino Fernández Mallo e Carme Adán, que son sobre todo voltar á idea de que hai debates públicos aos que non fai sentido darlles prioridade neste momento, pois o que cómpre facer agora é actuar e non lanzarse ao bizantinismo. Comprendo a súa postura e, aínda que non comparta a súa opinión de que non cumpra responder estas tentativas confusionistas, si concordo de vez na súa defensa da acción social, da concreción das propostas e, algo fundamental, da normalización do galego. Debo subliñar en particular a miña adhesión total ao que sinalar Fernández Mallo sobre os concellos.

Hai tamén outros textos que entran máis no debate do fondo do asunto, como "Hexemonía social do galego" de Xabier Pérez Igrexas e "Coa miña lingua quero feitos non utopías" de Eladino Cabanelas. Este último foi criticado por Henrique Monteagudo xa que defende sen ambaxes a inmersión lingüística, que seica o autor do texto do IGEA considera un exceso. Eu querería lembrar que a inmersión lingüística, a pesar de ser tantas veces demonizada e caricaturizada, non é nada máis e nada menos que un modelo educativo, o cal me sorprende que pase por alto un profesor universitario que tamén imparte sociolingüística. Por certo, para ser tan negativo, Galiza é a única comunidade do Estado con lingua propia recoñecida oficialmente onde non se aplica en ningún grao.

A inmersión lingüística é un método recomendado por diferentes organismos internacionais, defendido tamén en datas recentes pola Real Academia Galega e -isto é importante- estipulado como modelo para Galiza polo Consello de Europa, tras a ratificación por parte do Estado español da Carta Europea das Linguas Rexionais ou Minoritarias. Ten razón Eladino Cabanelas cando pide a inmersión lingüística avalada pola lexislación, porque o que reclama é que non haxa máis vulneracións do dereito dos estudantes a unha formación no idioma propio de Galiza e que non se produzan máis incumprimentos dos tratados internacionais que recoñecen os nosos dereitos lingüísticos. Se nos piden que consensuemos para que os nosos dereitos non se amparen, que non agarden por moitas e moitos de nós.

Preguntas no ar

As críticas que formulei e formulo ao relatorio do IGEA non son só de táctica ou estratexia, senón que entendo que parten dunha análise sociolingüística con graves carencias. Xa desde a semana pasada deixei aquí algunhas das cuestións que continúan sen ter resposta:

De verdade se lle chamamos bilingüismo á diglosia a situación social mudará? Cando se deixará de procurar novas “fórmulas axeitadas” e se comezarán a aplicar desde as institucións, sobre todo quen puido ou pode? Alguén podería indicarme cal é a entidade ou cales son as entidades que defenden que as galegas e os galegos só saibamos galego? Non houbo nin hai políticas institucionais decididas a recuperar falantes e incorporar o idioma a novos ámbitos porque hai xente que defende(mos) que o discurso bilingüista é unha falacia do comezo ao final? Se o castelán é un idioma “común” (sic) e case tan galego como o galego, por que deben desenvolverse políticas para a restauración do galego? Existen en Galiza grupos galego falantes fronte a grupos castelán falantes, como sinala este documento, que tamén indica que debe producirse un “previo recoñecemento mutuo” de ambos?

Mais, para alén destas reflexións, manteño que o que máis urxe facer é facer. Desde todas partes. Pondo o noso gran de area diario para que os nosos dereitos lingüísticos teñan presente e para que o noso idioma teña futuro.

A dó pola morte do pai

A seguir, presento a miña tradución para o galego da primeira parte do resumo dun artigo póstumo de Jamil Abuchaem, psicanalista e profesor. Na segunda parte fala máis en xeral sobre o proceso de dó, ademais de dar un par de pinceladas hoxe máis desfasadas. O conxunto deste texto é unha síntese e unha adaptación de Alberto Alvarado Cedeño, que localicei nestes dous blogs.

Decidín traducilo e traelo aquí despois de ler esta entrada do compañeiro Marcelino Fernández Mallo, mais entre unhas cousas e outra funo deixando aparcado. Penso que hoxe, véspera do Día do Pai e de todo o sofoco afectivo e comercial que o acompaña, é unha boa xornada para incluílo.

Neste ano, ademais do bombardeo publicitario habitual da xornada, tamén recibín unha desafortunada sms como a que criticaba con razón Perfecto Conde no seu web. No meu caso, non foi Movistar, senón a FNAC. Paréceme unha enorme e insensíbel torpeza enviar mensaxes deste tipo de xeito indiscriminado, por moi supostamente individualizadas que estean (a sms comezaba chamándome polo meu nome, como se fose algo moi persoal). A verdade, eu non me vexo levando para o nicho de meu pai nin un libro nin un aparello informático. No que di respecto á FNAC, fago miñas as palabras de Conde: “Hai publicitarios que poden ser perfectamente estúpidos”.

Velaquí o texto de Jamil Abuchaem:

A dó pola morte do pai

“Primeiro, choraranme;
logo, pensaranme.
Despois, esqueceranme.”

(de Nemer Ibn Barud: Monosílabos)

O tema sobre a dó pola morte do pai interesoume desde hai moito tempo. Penso que un dos motivos máis importantes está relacionado coa perda do meu pai en idade avanzada, cando el só completara os seus setenta e un anos.

Aínda cando xa sobrepasara o tempo medio de vida, mobilizáronse en min “todos os meus sentimentos máis temperáns”, como lle comunicou Sigmund Freud a Wilhelm Fliess, o seu amigo, respondendo á súa carta enviada na ocasión da morte do pai de Freud.

Nesa misiva, do 2 de novembro de 1986 –o pai de Freud falecera o 23 de outubro deste mesmo ano– escribe:

Cústame moito escribir xustamente agora que deixei pasar tanto tempo, para che agradecer as conmovedoras palabras da túa carta. Por un deses carreiros escuros que pasan por detrás da consciencia formal, a morte de meu pai afectoume profundamente. Eu estimábao moitísimo e comprendíao perfectamente e con esa mestura de profunda sabedoría e romántica alegría, tan peculiar nel, significou moito para min. Sen dúbida ningunha a súa vida en si xa finalizara había tempo, mais a súa morte real fixo revivir en min todos os meus sentimentos máis temperáns. Agora síntome completamente desamparado.

Esta carta traduciuse de diferentes xeitos que non coinciden na súa totalidade. Así, Ludovico Rosenthal redixiuna co seguinte texto:

Polo de agora resúltame tan difícil escribirche, que até dilatei varias veces o momento de che agradecer de todo corazón as conmovedoras palabras que me dirixiches na túa carta. A través dalgunha desas rutas que corren tras a consciencia oficial, a morte do vello afectoume profundamente. Eu estimábao moito e comprendíao perfectamente; influíu a miúdo na miña vida, con esa peculiar mestura súa de profunda sabedoría e fantástica lixeireza de ánimo. Cando morreu, había moito que a súa vida concluíra, porén antes da súa morte todo o pasado volveu acordar na miña intimidade. Agora teño a sensación de estar totalmente desarraigado.

O que é rechamante é o uso das palabras “desarraigado” e “desamparado”.

A palabra desamparado implica os seguintes sinónimos: só, indefenso, abandonado, orfo desvalido, desabrigado, descoidado, perdido, extraviado, inerme etc.

Non importa moito examinar con detemento ou maior profundidade a preferencia dos tradutores por unha ou outra palabra. O que desexo é facer fincapé no sentimento que Freud expresa pola morte de seu pai: sentíase fondamente comprometido e non só co seu presente senón, e fundamentalmente, co seu pasado. O que chama a atención é a vivencia de orfandade que tanto unha como a outra das palabras utilizadas na tradución transmiten.

Cando lemos unha das cartas que Freud escribe a Sandor Ferenczi o 16 de setembro de 1930, agradecendo as súas condolencias pola morte de súa nai, o clima afectivo é ben outro.

Escribe Freud:

Caro amigo: Ante todo, o meu agradecemento máis expresivo polas belas palabras que dedicas á morte de miña nai, a cal me afectou nun xeito peculiar. Non sinto dor, nin mágoa, o que probabelmente pode explicarse polas circunstancias especiais que concorren no caso, como, por exemplo, a súa avanzada idade, a mágoa que me inspiraba na súa postración final e ao mesmo tempo un sentimento de veneración que me parece tamén comprender. Non me sentía libre para morrer mentres ela vivise, e agora si. Seguramente os valores que atribúo no meu interior á existencia experimentarían unha transposición considerábel nos estratos máis profundos. Non asistín ao funeral, no cal me representou tamén Anna...

Que distante é a actitude afectiva de Freud perante os dous acontecementos máis importantes na vida dun ser humano!

O papel de pai

Examinemos o problema dunha perspectiva máis xeral. O primeiro que chama a atención é que a dó pola morte do pai foi, na literatura psicanalítica, homologado co da morte da nai. Isto é tan así que cando se estuda o fenómeno da dó ningún autor fai a diferenciación da estrutura, dinámica e consecuencias entre un e outro tipo.

Hai algunhas poucas referencias dos efectos daniños que a desaparición do pai ou da nai poden chegar a provocar no individuo se este é un home ou unha muller.

Habitualmente fíxose fincapé na dó pola morte da nai e nalgunhas escolas psicanalíticas (como a kleiniana), as consecuencias desta dó poden referirse non só á totalidade da nai como persoa senón a aspectos parciais desta. É sumamente frecuente que se fale da dó polo peito da nai durante o período de desmama, da dó do ventre materno durante e despois do parto, etc.

O papel do pai non mereceu unha atención especial e para algúns analistas o que marca as características fundamentais dunha personalidade adulta son as dós que sufriu pola perda da figura materna ou aspectos parciais desta.

No meu traballo clínico como psicanalista, hai máis de trinta e cinco anos, observei un fenómeno que cando o vin por vez primeira me causou suma estrañeza.

Este feito clínico consiste en encontrar –reiteradamente– que a morte do pai, acontecida en calquera idade, porén principalmente nas etapas máis temperás do desenvolvemento e na adolescencia, reviste particularidades inconfundíbeis e cuxa repercusión na vida do doente, tanto para o home como para a muller, son abraiantemente idénticas ou moi semellantes na súa dinámica.

Este feito clínico chamoume a atención porque o agardábel era que a filla sufrise consecuencias diferentes daquelas referidas ao varón. De acordo coa miña experiencia clínica, os acontecementos psicolóxicos, tanto no home como na muller, obedecen a unha mesma dinámica anímica.

Síntome con dereito, a raíz da observación dos meus psicanalizados, a soster que a morte do pai –manifesta ou latentemente– constitúe o acontecemento máis fundamental que pode acontecer na vida dunha persoa, for esta do sexo masculino ou do feminino.

Se tornamos a examinar a carta de Freud a Fliess, do 2 de novembro de 1896, achámonos cunha estremecedora confesión para un home que na oportunidade tiña só 40 anos: “...mais a súa morte real fixo revivir en min todos os meus sentimentos máis temperáns. Agora síntome completamente desamparado (ou desarraigado).”

A xenialidade de Freud permitiulle recortar o que eu considero o aspecto máis esencial da dó pola morte do pai: o desamparo ou o desarraigo. Este desamparo atinxe tanto á muller como ao home e maniféstase con igual intensidade en calquera dos dous.