13 de jan. de 2009

Fóra e dentro

Velaquí o último artigo en Galicia Hoxe, tal e como comentaba onte:

Fóra e dentro

Prox
ección exterior e retroproxección da cultura galega

Nas últimas semanas produciuse un interesante debate sobre a situación do mercado dos libros en galego e da cultura galega en xeral. Un dos puntos recorrentes foi preguntarse se desde a Administración se acertou ao pór maior énfase na proxección exterior cando no propio país aínda é tan necesaria unha forte promoción interna. Hai moitos índices que deben terse presentes para avalialo e encamiñar a acción política na cuestión, mais hai dous que non se poden deixar de lado en ningún caso no aspecto bibliográfico, que se deben repetir todas as veces que for necesario até dalos superado. En primeiro lugar, que Galiza é a comunidade do Estado con peores hábitos lectores. Ademais, só entre un 10 e un 19% deste mercado é con obras en galego.

Manuel Rivas, o noso autor máis exitoso tanto dentro como fóra de Galiza, nunha recente entrevista en Vieiros consideraba máis importante “tratar con respecto” a literatura galega no propio país que promovela en grandes eventos internacionais. Sostiña o autor d’O lapis do carpinteiro que “sería irreal esperar que os franceses, ou os fineses, ou os norteamericanos desen un trato destacado ás nosas obras se estas non teñen ese trato no propio país. Esa é a mellor maneira de proxectar a nosa literatura no exterior. Ti vas a Irlanda, ou a Islandia, e nos aeroportos xa podes atopar a súa literatura; aquí non sucede iso. En Galiza tampouco as obras galegas ocupan un lugar destacado nas bibliotecas, e nos medios de comunicación galegos a nosa literatura segue a ser algo exótico.” Concluía, porén, que “ás veces o coñecemento fóra dunha obra permite o seu redescubrimento no interior”.

Arturo Casas, profesor na Universidade de Santiago de teoría literaria e semiólogo, entraba no debate a través do seu blog con esa mesma idea final, para sinalar que a proxección exterior e a interior son dúas caras dunha mesma moeda, dunha estratexia única. El matizaba: “A proxección interior (rede de bibliotecas, clubes de lectura, institucionalización e planificación, convenios coas librarías para que non escondan certos libros) non abonda. É imprescindíbel, pero non abonda.”

No meu entender, xusto o grande problema en Galiza é que, a pesar dos palpábeis adiantos nos últimos anos, o camiño andado aínda non cubriu o tramo do “imprescindíbel”.

A proxección diglósica

O recoñecemento alcanzado fóra do país sen dúbidas contribúe para prestixiar internamente a nosa cultura, mais iso non supón de seu que se vaia ler máis nin que haxa un interese súpeto e masivo pola literatura galega / en galego en Galiza. Malia existir reciprocidade na saída exterior e a difusión interna, penso que non é total, moito menos nun contexto diglósico como o noso.

Podemos pór como exemplo a Manuel Rivas, o autor en galego máis recoñecido tamén fóra de Galiza, como se sinalaba liñas atrás, e que oxalá o sexa moito máis, polo seu ben e polo noso ben colectivo. O compromiso persoal de Rivas coa lingua galega e con moitas outras causas sociais xustas é incuestionábel. Podo dicir desde aquí, como activista da normalización lingüística, que é das persoas que sempre están cando se necesitan, mesmo nos momentos máis crus, nos que se padecen os ataques máis feroces e implacábeis.

Porén, Rivas encóntrase cunha situación pouco alentadora na difusión das súas obras en Galiza. Escribe a súa creación en galego e preocúpase de que na información editorial das traducións figure o título orixinal, o cal vén a ser unha denominación de orixe suplementaria. Porén, os datos sobre vendas sinalan que os seus libros no territorio galego son máis demandados na versión traducida para o español que na xenuína. (Isto é así cando menos no momento da saída ao mercado, que son os datos públicos que puiden cotexar, aínda que con limitacións; talvez a posterior demanda como recomendacións escolares equilibre as vendas no interior, mais descoñezo se existen datos ou estudos ao respecto.)

Cando falamos de como as obras en castelán copan o mercado bibliográfico en Galiza temos que ter presente que tamén entran neste cómputo, e ás veces mesmo encabezando as listaxes de vendas, traducións de libros pertencentes ao sistema literario galego. Este é un problema que ten difícil solución alén da sensibilización do público lector, mais que amosa que pór o acento na proxección exterior sen colocar antes fortes alicerces no propio espazo social de Galiza pode ser mesmo contraproducente. Estas exitosas traducións reforzan a consideración da cultura galega como unha cultura híbrida, unha curiosidade ou excepción da “verdadeira cultura”: a vehiculizada en español.

De Galiza para o mundo

A andaina “imprescindíbel” está por percorrer e debe camiñarse, si, mais aquí ninguén que teña sensibilidade pola cultura galega nega tampouco a necesidade de compartir co mundo as nosas creacións. Só persoas con verdadeira galegofobia, como o deputado do PP Ignacio López Chaves, atacan tal posibilidade.

A Consellaría de Cultura presentou para a divulgación alén das nosas fronteiras diversos proxectos (o último, a marca “The Galician Way”), que se veñen sumar á participación en varias feiras internacionais que lle recoñecen a Galiza un nome no mundo. Porén, o comprometido Instituto Rosalía de Castro ou Instituto Daniel Castelao, que hipoteticamente dependería sobre todo da Secretaría Xeral de Política Lingüística e que figuraba tamén no programa electoral do PSOE, non ten nin tan sequera a primeira pedra simbólica posta.

Política Lingüística, que polas competencias atribuídas ten moito para dicir tanto na proxección exterior como na interior, continúa a abrir lectorados de galego polo mundo adiante sen ter un proxecto definido do que facer con eles e a pesar de que os actuais están infrautilizados. A carencia de estratexia amósase, por exemplo, cando reciben o mesmo diñeiro para actividades lugares como Murcia, Berlín e Lisboa, en todos os casos cunha capacidade de incidencia escasa tanto a nivel académico como social, malia o esforzado voluntarismo da maioría do profesorado lector. Non faría máis sentido pararse a pensar que é o que se procura antes de despregar as fitas das inauguracións de novos centros de estudos galegos alén das nosas fronteiras?

Hai unha anécdota verídica, de hai un par de anos, que non podo deixar de relatar. Un grupo de rapaces cataláns e de rapazas catalás que aprenderon galego como idioma optativo no seu instituto viñeron de excursión a Galiza para coñecela. A idea era poder practicar a lingua no seu hábitat natural, mais ao chegaren ao campamento, acarón dunha vila grande, encontráronse con desconsolo que a xente da súa idade non se dirixía a eles senón en español e que o galego tiña máis ben pouca presenza pública. Xa aprenderan o que é a diglosia, mais iso non lles impediu vivir unha dolorosa frustración. Persoalmente, sei de amigos non galegos que estudaron o noso idioma que se encontran con esa situación cada vez que nos visitan. Que a cultura galega, e dentro dela a lingua, poida existir con normalidade no país é o mellor contributo para a promoción cara a fóra.

Na casa do ferreiro...

Como lembrou Arturo Casas, a proxección interior e exterior teñen que facer parte dunha mesma estratexia, global, que nestes momentos eu non vexo que exista para o noso país. Con certeza, institucións referenciais como o Institut Ramon Llull para o catalán enmárcanse nun proxecto conxunto que ten como piares a revitalización e incorporación da súa lingua aos diferentes ámbitos. Xa que comeza unha nova lexislatura, fagamos votos (nunca mellor dito) para que a situación mude.

5 comentários:

  1. Buenas Carlos.

    Me llamo Pablo, te tengo agregado en facebook y ya le ehce un vistazo a tu blog. Cuanto llevas con el? Lo veo la mar de interesante. Ademas, veo que como el mio, esta dirigido al publico objetivo de Galicia.

    Podriamos intercambiar un link?
    Bueno, miralo y me cuentas.

    ResponderExcluir
  2. Hmmmmm... O que acontece é que o teu é un blog comercial, ademais cunhas propostas empresariais de lecer que non están en galego.

    De calquera xeito, continuaremos noutro lugar esta liña de conversa, que non ten moito a ver con esta entrada no blog.

    Grazas porén pola visita e polo saúdo.

    ResponderExcluir
  3. Magnífico que avance o debate e vaiamos axustando ideas, Carlos. Ocórrenseme algunhas derivacións ou apostilas a estas imprescindíbeis notas túas do artigo de GH. A ver se teño modo e retomo o asunto na baiuca. Porque escribir longo na caixa que habilita Blogger para os comentarios é tarefa inalcanzábel para os meus ollos.

    Adianto un par de planos que me interesaría retomar a propósito das consideracións que se fan neste artigo e post. Unha é que, malia a confluencia no fondo do asunto, percibo na túa análise unha certa distancia en relación coa correlación dentro-fóra. Naturalmente, paréceme ben se é que existe. Só digo que apetece profundar niso para ver de clarificar o que se poida.

    O segundo plano, que non é menor nunca, é o nominal, que reaparece nas túas análises de xeito moi tanxencial (Rosalía / Castelao) pero que eu penso que non interesa reavivar. Estou convencido de que ese asunto foi unha das áncoras que fixo que o barco non avanzase nesta lexislatura que leva meses esmorecendo.

    En fin, como adoito intento facer, direi en Lándoa algo bastante próximo ao que penso. Ás veces un non di todo o que pensa. Por prudencia, por proximidade afectiva con determinados asuntos ou persoas, porque a escala á que un está feito non dá máis de si ou porque a un sinxelamente non lle peta.

    Seguímola logo. E grazas tamén por empregar os nomes dos que interveñen no debate, por introducir as ligazóns que favorecen un seguemento amplo do discutido, todo iso... A min, a título persoal, tanto me ten a dimensión máis frívola deste asunto. Hai xa tempo que estou curado de sorpresas, de extravagancias e de miserias morais; pero é fundamental de cara a quen siga un debate público (re)coñecer balizas e referencias coa maior exactitude posíbel. E nese plano, os nomes dos que interveñen poden ser tan relevantes como as ideas postas sobre a mesa de discusión. No debate intelectual e académico galego dáse un curioso fenómeno (igual que en todas partes, quede claro), un fenómeno a todas luces patolóxico que os afectados deberían consultar onde corresponda: consiste en des-nominalizar a quen non conflúe exactamente coa posición propia ou a quen non baila o noso baile. Teño un anecdotario amplo sobre o asunto, no que a parte que me toca é mínima, malia ser. As anécdotas son moitas en canto un sae do radio que marca o seu apéndice nasal arredor da posición propia.

    Defendo, en fin, que no debate público as ideas e as posicións se atribúan con claridade ao nome que hai detrás. Con independencia de que haxa acordo, desacordo, afección, desafección, amor ou noxo intelectual/ideolóxico. Reitéroo, só por respecto á audiencia (presente e futura, que en todo hai que pensar).

    Desculpa, Carlos, que meta aquí esta epístola aos gálatas. Fágoo só porque ti demostras no que escribes que dese pé non coxeas.

    ResponderExcluir
  4. Moitas grazas polo comentario, Arturo. Fico, pois, á agarda de que deas novos pés no teu blog, porque a este baile aínda lle faltan unhas cantas pezas.

    Eu penso que non só concordamos no fondo da correlación dentro / fóra, senón que a nosa diferenza de criterio é sobre todo en que momento do discurso falamos do "imprescindíbel dentro" e canto o acentuamos. Os datos son duros e non pode ser que existindo resortes institucionais para mudar a situación, estes non se activen debidamente.

    Comentabas o relacionado con Rosalía/Castelao aínda que dis de non reavivar(mos) un debate nesa liña. Mais eu caio na isca e fico un tanto intrigado. Con toda honestidade e aínda que me chamen anacrónico (non o digo por ti, é obvio), eu penso que a forza da nosa tradición está aínda sen explotar e que debe ser un eixo para unha política cultural máis ambiciosa e transformadora.

    Sobre os debates académicos galegos... Ese si que é un tema ben interesante e apaixonante para unha tese! Mais quen podería ser o xuri?

    Unha apertiña.

    ResponderExcluir
  5. Menos espeso mentalmente que cando escribín o anterior comentario, teño que indicar que antes entendín mal a relación a Rosalía / Castelao, que era (claro!) á denominación do posíbel Instituto. Concordo con que o do nome é un tema importante, aínda que non con certeza o prioritario nin o que debe centrar o debate.

    Déase pois por non dito o terceiro parágrafo do anterior comentario.

    Unha apertiña.

    ResponderExcluir