30 de ago. de 2010

As bolachas e o pobo

Como di o subtítulo, o artigo desta semana en Galicia Hoxe fala sobre as relacións portugués/galego, a diglosia, o proceso de hibridación co español e as supostas palabras inventadas que non son tal.


As bolachas e o pobo
Sobre o portugués, a diglosia e as palabras inventadas


Foi un destes días na praia. Eu levei as bebidas fresquiñas e o meu mozo trouxo a merenda. Algo de froita, dous bocadilliños e unhas pequenas tortas feitas de fariña que, xunto coas habituais roscas, son moi tradicionais das nosas romarías, aínda que estas non son doces. Acababan de ser as festas de San Roque e de aí procedían. Como el sabe do meu interese polas palabras que aparentan perdidas e nesa semana parecía existir certa polémica sobre a neodialectalización do galego, preguntoume, mentres sostiña unha desas cunha man: “Sabes como lle chama miña nai a estas ‘galletas das festas’?” Neguei. “Pois chámalle bolachas.”

Quedei cunha delas. Esa mesma noite amoseilla a miña nai e pregunteille: “Ti como lle chamas a isto?” Meu irmán Xoán Xosé, que estaba por alí, respondeu antes ca ela: “Bolachas”. Nosa nai sentiu curiosidade polo motivo da miña pregunta, mais antes de eu explicar nada, xa meu irmán se adiantou tamén nesa resposta, amosando os seus dentes nun sorriso pillabán: “Pregúntacho porque as chamamos igual que en portugués”. Pareceume tamén curioso que Xoán Xosé, levándome só tres anos, soubese designar ese comestíbel polo seu nome, algo que eu ignoraba de vez. Para min foi toda unha sorpresa que o termo bolacha estivese vivo ao norte do río Miño. Que digo ao norte do río Miño! Que estivese vivo na miña propia casa!

Procurei a palabra nalgúns manuais e dicionarios de galego e non a achei por ningures. Tampouco figura no Vocabulario ortográfico da lingua galega (VOLGa), que a Academia dispoñibiliza na rede. En galego estándar disque se debe dicir galleta, como a forcada. Finalmente, meu irmán levaba razón: estaban a usar un lusismo! Será que, de súpeto, tanta xente se tornou reintegracionista sen o saber?

Máis que a un andazo de lusofilia, este exemplo lémbrame a como se foron e van substituíndo determinadas palabras galegas por outras formas españolas que son totalmente desnecesarias. Son moitos os casos nos que convive o vocábulo do noso idioma co introducido a partir do castelán, mais especializando os usos de cada un de acordo cun esquema diglósico. Deste xeito, a forma xenuína fica reservada para o máis tradicional e primario, mentres a interferencia do español ten unha acepción unida ao mundo urbano e moderno. Así, hai quen fala das luras que se pescan e dos *calamares conxelados como se fosen especies diferentes, das billas dos bocois e dos *grifos da auga corrente, da corte das vacas e da *cuadra da equitación, da vasoira elaborada con xestas e da *escoba industrial, da randeeira feita á machada e do *columpio dos parques... E, en fin, das bolachas das romarías e das galletas de mil sabores e formas que se compran no supermercado. A distribución de funcións, con certeza, é un paso previo até a suplantación total da forma propia pola allea.

Haberá quen diga que ao usar lura, corte, billa, randeeira, vasoira ou bolacha se sente como se estivese a falar a través dun tradutor automático e que son termos artificiais, polo que nunca os utilizará, a non ser para os usos primarios antes sinalados. Haberá quen diga que son formas inventadas, que nunca existiron porque nuncas as ouviron ou nunca repararon nelas. Haberá quen diga que a maioría destas palabras son lusismos máis ou menos disimulados. Mais a verdade é que fan parte do tesouro do noso idioma e que podemos aspirar a restauralas para todas as funcións.

O pobo

Algúns dos artigos que publiquei nesta sección en Galicia Hoxe nas semanas pasadas desencadearon unha polémica totalmente inagardada por min. Pouco máis ou menos fixen que procurar divulgar reflexións sobre a progresiva hibridación do galego e subliñar a importancia de tentarmos coidar a lingua. Como dicía no primeiro deses textos –o que tentei que fose máis retranqueiro con esa forma de decálogo brincallón–, poderiamos pórnos como obxectivo factíbel falar no galego coloquial co mesmo grao de corrección que nos autoimpomos cando falamos o castelán coloquial. Esa idea pódese aplicar, é claro, aos outros rexistros.

Sorprendeume que algunha xente considerase tal proposta como unha iniciativa por elaborar unha lingua máis artificial ou artificiosa e que, no entanto, habería que apostar por un idioma “como o que fala o pobo”. Cando lin esa opinión veu á miña mente a polémica que xa no século XIX existiu porque a palabra pobo moitos a consideraban ou unha reliquia que non compensaba resucitar ou, sobre todo, unha portuguesización que traizoaba a fala popular. N’O Tio Marcos da Portela do 13 de abril de 1884 dábanse argumentos sobre iso que aínda están de plena actualidade e que poden ser aplicados a moitos outros exemplos alén do aí exposto: “¿En que xuncras de badamecos viu vosté que pobo non era palabra gallega? N-os dous dicionarios que temos pode atopala sin moito traballo. Como quen di algo oponse ô emprego d’esa palabra porque a ten a lingua portuguesa. Por ese camiño chegariamos á non poder falar en gallego, pois as mais d’elas d’unha e d’outra fala son o mesmo”.

A polémica fíxose moi forte cando se debateu sobre o lema en galego para o monumento que se ergueu na memoria dos asasinados en Carral. Houbo quen considerou lusismos formas como ao e o propio pobo, que hoxe están perfectamente recoñecidas polo estándar oficial do galego. É máis. Se botarmos un ollo ao proceso de elaboración da normativa da lingua galega veremos que moitas palabras ou solucións morfolóxicas que hoxe se admiten sen discusión como correctas foron no seu día penalizadas como lusismos: século, liberdade, estudante, animais, galego...

No acordo ortográfico e morfolóxico ao que se chegou no ano 2003, tras o proceso de diálogo impulsado pola Asociación Socio-Pedagóxica Galega, recoñécese de forma explícita a importancia do portugués como modelo a seguir na incorporación de novas palabras, mais iso aínda non tivo a plasmación debida. Así, é incomprensíbel a enorme preocupación que se pon nalgúns ámbitos académicos para varrer todo o que puider parecer un lusismo, cando na dura realidade do día a día nos encontramos abafados por riba, por baixo e por toda a parte de léxico do castelán. Non vaia ser que, de tanto fumigar academicamente contra calquera trazo do portugués, contribuamos tamén a destruír algunhas das seivas nutricias e das defensas da lingua da Galiza. Como se puido ver onte co pobo e hoxe coa bolacha.

19 comentários:

  1. Fantástico artigo, Carlos. Desgraciadamente inda temos moitos termos que recuperar. Non hai que ser moi agud@s: as nosas nais xa non falan coma as nosas avoas e nós non falamos coma as nosas nais. E inda que nalgúns casos elas empreguen castelanismos, rara é a vez en que fagan mal uso gramatical do galego, e, por suposto, inda manteñen moitas, moitas verbas que están deixando de usarse e que para nós son, mesmo, un descubrimento.
    Ao fío, deixoche aqui unha ligazón:
    http://www.blogoteca.com/orefraneiro/index.php?cod=69077
    Moitas grazas polos teus artigos, que achegan tanta luz neste mar de escuridade.
    Un saúdo.

    ResponderExcluir
  2. Noraboa, Carlos, excelente artigo!

    ResponderExcluir
  3. Para min é un misterio esa teima de algúns (Pereiro & friends) en negar o evidente, o proceso de converxencia do galego no español, e a preocupación de outros (Fernández Rei & friends) por censusar calquera galeguismo de Portugal e abrir os brazos a todo canto castelanismo haxa no galego.

    A pesar de todo, parabéns Callón por manteres un pouco de senso común neste mundo ao aveso.

    ResponderExcluir
  4. Sem intençom de criar polémica, senom simplesmente como apontamento ao texto, nom se poderia dizer o mesmo da ortografia (e nom simplesmente do léxico), quer dizer: sistema de sete vogais tónicas fonológicas representadas com um sistema de cinco, o uso abusivo da grafia ...

    ResponderExcluir
  5. Mui bom contributo, Carlos, o debate sempre é necessário. Quanto à polémica que indicas sempre é esclarecedor a pouca resistência que provoca a instalação de castelhanismos e a muita que provoca o uso de formas genuínas (bolacha e outras). Já que colocache o texto do Tio Marcos da Portelo deixo um outro datado em 1911, do galeguista Eugénio Carré:

    Fue de oir lo que se dijo contra los que venían decididos á volver por la pureza y elegancia del lenguaje. Verdaderas enormidades, que provocarían á risa sino dieran tristeza por el atraso intelectual que acusaban, vieron la luz, no siendo la menor la de quienes á los restauradores de la pureza del idioma tildaron de aportuguesados y á las voces de más pura cepa gallega (…) no tuvieron inconveniente de tildar de lusitanismos, antes que confesar la ignorancia en la lengua de sus padres [NOTA: No se juzgue que exageramos. Para los que recuerden ciertas campañas, no será desconocido el caso de quien, tenido en concepto de muchos por una celebridad, negó en varios artículos que palabras tan gallegas y generalizadas en toda la región como abafar, outono y segunda y terceira feira, fuesen palabras gallegas].

    ResponderExcluir
  6. Parabéns polo artigo, carlos, fixéchesme lembrar un par de cousas: http://www.blogoteca.com/acuatica07/index.php?cod=88465

    ResponderExcluir
  7. N'A Nosa Terra no nº1, ano 1916, tamén aparece esta resistencia perante a construción dunha Lingua Nacional e acrecenta un novo exemplo de como se repiten os mesmos debates e a escasa perspectiva histórica dalgúns "persoeiros". Este artigo é ben curioso porque vai en contra da liña do xornal e dos nacionalistas da época que recoñecían e non se cansaban de pregoar a unidade da Lingua alén e aquén Miño. Pasados 94 anos, as palabras que pon de exemplo até fan rir.

    "Cavilamos que non é lóxico acudir ó portugués, como fan moitos, para remediar as fallas que o desuso creou na nosa lengua; non foi o gallego o que desviou do portugués; foi o portugués; foi o portugués que derivou do noso curso desque foi nacionalizado: as nosas augas correron polo gran cauce castelán, e deste debemos recadá-las río abaixo, non augas arriba onde o rigueiro lusitano desviou definitivamente. «Fun á vila e avergoñeime, vin á casa e remedieime», é un refrán dos vellos que podemos apricar a quen coidase que deberíamos empregar «século» «dúbida» «vontade» «empregar» etc".

    ResponderExcluir
  8. Celso Alvarez Cáccamo31 de ago. de 2010, 01:23:00

    "Se pensamos que Galiza é únicamente unha rexión con certas particularidades folclórico-lingüísticas, entón utilizaremos a ortografia do castellano e admitiremos todos os castellanismos que entraron no idioma. Se, polo contrário, estamos dentro dunha postura nacionalista, a nosa posición lingúística ten de ser diferente; estaremos dentro da continuación do pensamento galeguista que hoxe ten consumación no nacionalismo; un pensamento que tivo a sua máxima expresión na figura de Castelao. Admitir esa rexionalización político-lingúística supón a extinción final do galego, a sua progresiva dialectalización até ser puro castellano. A cultura galega é unha cultura independente, autónoma, pero que non se pode separar violentamente da sua proxección mundial, representada polo mundo luso-brasileiro, do mesmo xeito que o castellano non renúncia á conexión co mundo hispanoamericano. Desde logo, non estamos, nen moito menos, en tempos de isolacionismos".

    Palavras de Ricardo Carvalho Calero em: "As sinceras razóns de Carballo Calero", entrevista por Xosé Ramón Pena, Faro de Vigo, 8 de junho de 1984, p. 180.

    O autor da entrevista, Pena, conclui-a assim: "Pois moitas grácias, D. Ricardo. Moitas grácias pola sua sincera liberalidade que hoxe lle agradezo como autor desta entrevista e que, a bon seguro, han de agradecer os que a lean e os que estuden no futuro a obra de Vde., ainda que, humildemente, Vde. renúncie a un direito que nunca lle poderá ser negado: o direito a ser desde sempre un protagonista principal da nosa lingua, da nosa cultura e do noso ser de galegos".

    Texto completo em PDF no site Versão Original, http://www.udc.es/dep/lx/cac/vo/textos.htm .

    ResponderExcluir
  9. Se mo permites, engadirei algún exemplo.
    A miña nai, 66 anos, galegofalante de vello, anda a dicir últimamente: "Xosé, se queredes queso tedes na nevera; tamén hai chorizo..." Porén hai uns anos sorprendeume cunha palabra nova para mín. A miña nai non foi a cursos de galego. "Teño RESEO de fulano" con vogais pechadas. Eu pregunteille que era iso de RESEO, e descubrín que o S era polo seseo do seu falar, e que en trinta e pico anos da miña vida a palabra galega para o caso fora RECELO ou DESCONFIANZA.
    Un vello cangués co que compartín piso durante anos, veu un bo dia a me dicir o que a el lle dician cando rapaz: "Moi encravatado vás, rapás". E continuou a me explicar cómo na súa nenez os vellos recoñecían as cravatas.
    Para rematar, gostaría de falar con esa xente de vello que utiliza con naturalidade o de quinta feira, na Galiza. Lóxicamente o meu interese é por xente que non tivera contacto co portugués.
    Saúde.
    .....Xosé Ramón.

    ResponderExcluir
  10. ai, que lio!
    todo isto do proceso de hibridación co español e as supostas palabras inventadas que non son tal moito me rompe a cabeza!
    Falo o galego que falaba miña nai, despois castelán durante unha morea de anos, e dende hai un tempo volvo a recuncar no que é de meu... pero teño lapicha un lio!

    ResponderExcluir
  11. http://sli.uvigo.es/ddd/ddd_pescuda.php?pescuda=bolacha&tipo_busca=lema

    ResponderExcluir
  12. http://www.lavozdegalicia.es/santiago/2010/08/31/0003_8699114.htm

    ResponderExcluir
  13. Ola, Carlinhos (desculpa, mais nom podo por acentos). Gostei muito do artigo. Para continuar na mesma linha, vou acrescentar um par de exemplos de meu avo, (nascido no 1906 e finado hai oito anos).
    Meu avo era marinheiro, de Palmeira (Ribeira) e percorrera muito mundo a navegar. Era totalmente analfabeto.
    Gostava muito de contar lendas e falar de cousas da (sic) mar estando ja em terra. Quando descrevia as gamelas e dornas, mencionava os "panos", quer dizer, os tabiques transversais que separam o interior em compartimentos, entre eles o tabique central, que meu avo chamava de "pano do meo". Nom che tenho que explicar mais, que ti e eu somos do mesmo ramo: trataba-se de "meio", com a queda do -D- intervocalico sem palatalizar o grupo -DJ- (como em "raio"<RADIU ao lado de "rajo", com a mesma orige, mais palatalizado). Despois, dada a existencia de dobretes con -i- epentetico, antietimologico (areia) e outros sem el (area) criou-se a forma "meo" desde a etimologica "meio" para regularizar a palavra segundo o esquema de pares de palavras existentes.
    O outro exemplo que che queria dar era o do galego que el recordava e que ja nom se falava. por exemplo, ao parecer a minha visavo dizia "nom ouço" ("ousso", com sesseo). Meu avo, que ja dizia "nom oio", atribuia esta forma a um verbo, de infinitivo "ousar", que el mesmo reconstruia hipoteticamente.
    Tamem afirmava que "isso do -cion e' umha cousa do castelhano", porque quando el era pequeno (lembra-te, a Arousa nos anos 20 e 30) a gente dizia "tenho moitas preocupassons".
    E agora venhem-me a mente mais cousas. A unica vez que ouvim a umha falante maior, sem escolarizar, referir-se ao 25 de Dezembro com um termo galego foi a umha velhinha, ja morta, e a sua familia, de Calvos (Fornelos de Montes). A palavra que empregava era "Natal".
    A mesma familia empregava naturalmente o sistema de feiras para contar os dias da semana (nom compreendo como ainda teimamos em usar o de "luns, martes...", existente so' num recanto do NE de Lugo e no galego asturiano).

    Um abraço!

    Suso Moinhos

    ResponderExcluir
  14. cada dia que passa, cada coisa que vejo, faz-me ver que o reintegracionismo é o caminho.

    o meu sogro, pessoa pouco estudada, nascido no concelho de Outes, segue a manter um falar muito pouco castelhaniçado (não assim a minha sogra). E aproveito-o sempre que puder para lhe ensinar ao resto da familia como é que ele fala.
    Ele não diz "paseo", mas "passeio", com um -i- muito muito clarinho. Também diz "segurança" e muitos outros "lusismos" que amigos e conhecidos criticam na minha fala.

    ResponderExcluir
  15. Eu também gostei muito do artigo. Aliás, o comentário do Suso Moinhos dá-me que pensar, porque o meu avô (marinheiro de Foz) sempre apontava, como característica curiosa da fala "atrasada" das veraneantes velhas da Terra Cha, que "ousavam" (diziam "nom ouso"). Agora já nom sei se será de "ousar" ou de "ouvir". :)

    ResponderExcluir
  16. Bom artigo. Eu tenho uma anedota semelhante com a palavra "toro". Mas entrei para informar do seguinte. Na tarde desta segunda-feira fui recolher, por compromisso, uns livros de texto a El Corte Inglés da Crunha e me encontrei com que um dos empregados (o único varão e, supõe-se, o responsável da seção), além de perguntar aos clientes se preferiam um determinado livro de texto em galego ou em castelhano, oferecia a versão em castelhano da "História de Espanha" (editorial Vicens Vives) aprovada pela Comunidade de Castela-Leão, como constava com letras bem grandes na contra-capa. Dizia que a única diferença era o primeiro capítulo e, portanto, a correspondência dos números de página.

    ResponderExcluir
  17. Pois está ben en xeral o que di o artigo, agora que...poñer verbas tan presentes no galego (donde se fala de seu) aínda hoxe, como "corte" ou "billa", poñelas como exemplos de palabras que poidan soar arcaicas...tamén indica que se cadra confundes o teu grao de castelanización, ou do teu entorno, con que sexa algo xeralizado. Cuestión de idades e zonas.
    Naturalmente, haberá xente á que lle soe "rara" calquera verba galega, mais ás veces pregúntome si os que tanto debatides do galego, e o defendedes, sabedes situar real e sinceramente o voso coñecemento do idioma, para evitar abraiarvos con cousas (expresións, palabras) que para outra xente son comúns e nada salientabeis.

    ResponderExcluir
  18. Ola anónimo, ao mellor estás ti confundido e fas da túa experiencia a medida de todas as cousas, porque eu que teño trinta e cinco anos na vida escoitei usar "billa" espontaneamente a ningún dos galegofalantes da miña vila para se referir ao que teñen no cuarto de baño ou na cociña. Todos din "jrifo".

    ResponderExcluir
  19. Sinto contradicir ao último anónimo, pero con 51 anos sempre escoitei aos vellos que a van aló fai moitos anos, dicir "billa"... do viño, da auga, etc.
    Grifo ou jrifo, sóame máis a castelán i esta era xente que na súa vida o falou, non obstante non quero dicir que noutras zonas se dixese así i é que esta é a grandeza do galego.

    ResponderExcluir