28 de dez. de 2010

A construción de varios sentidos para unha mesma cantiga

Antes de máis, desculpade a pequena e infrecuente desatención a este blog durante os últimos días. Ando finalizando un pequeno traballo que me ten absorbido e optei por reducir ao mínimo as miñas incursións cibernéticas.

Entre mentres, deixo aquí o artigo que publiquei onte en Galicia Hoxe, coa ilustración que lle creou Estévez:


O equívoco na lírica medieval
A construción de varios sentidos para unha mesma cantiga


A pesar de que algúns manuais escolares de literatura española se empeñan en etiquetar a lírica galego-portuguesa medieval como “popular”, a verdade é que se trata dunha escola poética profundamente aristocrática (e, como tal, tamén profundamente clasista). Os seus autores son varóns cultos, letrados e pertencentes aos ámbitos palacianos, tanto se debruzan a súa arte literaria nos xéneros amorosos como no reverso escabroso, obsceno e procaz que son as sátiras. Ademais, a diferenza doutras épocas históricas, estas últimas non son consideradas en absoluto unha arte marxinal ou de menor entidade, tampouco no referido aos seus coidados formais.

Xeralmente non se distingue entre as cantigas de escarnio e as de maldizer, aínda que iso, cando menos dun ponto de vista teórico, non resulte difícil, se temos presentes as características diferenciais que sinala a fragmentaria e anónima Arte de Trovar que conservamos, talvez escrita por D. Pedro, o Conde de Barcelos.

O escarnio e o maldizer

As cantigas de escarnio e as de maldizer teñen o seu matiz distintivo na forma da sátira. As primeiras fano dun xeito encuberto e velado e as segundas constitúen un ataque directo, ao descuberto, caracterizado por “non haver outro entendimento se non aquel que queren dizer chãamente”, segundo o anónimo tratadista. Na Arte de Trovar, ao xebrar en dous grandes grupos as cantigas satíricas, converte en caracterizador básico das de escarnio a equivocatio ou equívoco.

Así, nas cantigas de escarnio, ao carón da interpretación literal, suxírese outra, figurada ou metafórica. Para iso, explótanse todas as posibilidades semánticas da linguaxe, a denotación e a connotación. No entanto, en palabras do medievalista Xosé Bieito Arias Freixedo, “o especial das cantigas cun significado velado non radica tanto no feito en si da existencia do dobre significado, do disfrace, pois o público posuía as claves para descubrilo. O mérito radica, máis ben, na calidade do disfrace”.

A pesar desta diferenciación teórica, en varias cantigas os termos “mal dizer” ou “escarnho” aparecen como sinónimos de “sátira”. Que na práctica houbese esta ambigüidade á hora de se referir a unhas cantigas escarniñas (na teoría e talvez só na teoría perfectamente separadas) demóstrannolo tamén as vacilantes rubricas coas que nos encontramos en ocasións, cando se considera unha composición “d’ escarnho e de mal dizer”.

Os varios sentidos

Denomínase aequivocatio nos manuais da época medieval o recurso que se basea na ambigüidade semántica das frases ou de determinados vocábulos. Así, as cantigas en que se utiliza poden lerse nun duplo (ás veces, mesmo triplo) sentido: un inocuo e outro satírico. Podemos dicir que, por medio da aequivocatio, unha determinada cantiga, sen deixar de ser a mesma, faise paradoxalmente outra.

A aequivocatio é un termo amplo que abranxe unha serie de varios procesos coa característica común de tender a unha maior riqueza de sentidos, no ámbito da frase ou da palabra, explícitos ou latentes. O gosto polo equívoco é unha virtude de dición para os medievais, vinculado co fomento da exéxese bíblica, como podemos ver neste fragmento do Didascalion de Hugo de San Vítor: “O comentario contén tres graos: literal, de significado e de sentido profundo. O literal é unha orde coherente das palabras que chamamos tamén construción. O significado é unha lectura en certo modo sinxela e aberta, suxerida a un nivel superficial polo texto. O sentido consiste nunha comprensión máis profunda a que non se chega sen comentario ou interpretación exexética.”

Agrúpanse baixo a etiqueta do equívoco procedementos como a diloxía, o xogo de palabras, os calembures e a disociación, entre os máis importantes. Destaca sobre todo o “equívoco dilóxico” que consiste na polisemia proveniente dos desenvolvementos semánticos dun vocábulo antes que da coincidencia homofónica entre dúas voces distintas.

Por que o pondes todo á vista?

Un campo que resulta especialmente axeitado para estes procesos son as cantigas de fondo erótico-sexual e, entre elas, as que satirizan as relacións homosexuais. Mais tamén houbo quen preferiu nomear as cousas sen eufemismos, como Afonso Eanes do Coton, fronte a quen, como Joan Airas, fixo do xogo do equívoco a súa bandeira.

O recurso á aequivocatio é unha virtude da dición no Medievo. Reparemos, como excelente exemplo, nesta cantiga onde Estevan da Guarda recrimina a outro trobador por non empregalo. Este é excesivamente directo nos seus ataques, de xeito que calquera pode apuntar co seu dedo o que el critica, xa que o pon todo á vista:

Rui Gonçálvis, pero vos agravece
por que vos travou en vosso cantar
Joan Eanes vej’ eu el queixar
de qual deosto lhi de vós recrece:
u lhi fostes trobar de mal dizer
en tal guisa, que ben pod’ entender
que quen quer o mal que aí lhe parece.

Poren partid’ este feito de cedo,
ca de mal dizer non tirades prol;
e como s’ en Joan Eanes dol
já de vós, perdeu i vergonha e medo,
ca entend’ el que se dev’a sentir
de mal dizer que, a seu olho, vir
que pode log’ acalçar con seu dedo.

Pois sodes entendud’ e [avedes] vista,
sabede agora que catar tal razon,
per que venha este feito a perdon;
e por parardes milhor a conquista,
outorgad’ ora, senhor, que vos praz:
se mal dizer no vosso cantar jaz,
[por] que o poedes tod’ à nossa vista?

Nenhum comentário:

Postar um comentário