A censura da homosexualidade na literatura

O artigo desta semana en Galicia Hoxe aborda o tema da censura da homosexualidade nos textos literarios, a través de diferentes procesos. Entre outros, comento brevemente o caso da cantiga de Pero da Ponte que foi modificada polos editores para que non se interpretase unha relación sexual entre dous homes ou como o heterosexismo podería explicar algunhas escollas pronominais (masculinización ou indeterminación) de Rosalía de Castro nos seus poemarios Follas novas e En las orillas del Sar. Son temas ben interesantes que tratarei axiña moito máis polo miúdo.

A censura da homosexualidade na literatura
Modificacións e supresións de textos por motivos heterosexistas

A censura, nas súas diferentes vertentes, é un trazo esencial do funcionamento social da homosexualidade e, como non, tamén da súa incidencia no conxunto do sistema literario. O estudioso Alberto Mira sinala tres modalidades de censura da homosexualidade nas artes: a manipulación da obra, a manipulación da biografía e a censura legal. Indica tamén (aínda que sen incluíla claramente dentro destes tres procesos) a posibilidade de que a obra non se chegue a difundir.

Partindo do esquema feito por Mira, penso que é de interese para analizar o fenómeno na súa globalidade facermos unha clasificación da censura por heterosexismo no sistema literario segundo criterios funcionais. En primeiro lugar, que é o que se censura e con que resultados e, nun segundo nivel, observar cales son as instancias que efectúan ou promoven o silenciamento.

Así, unha primeira diferenza xeral podemos estabelecela entre a censura directa aos textos literarios, eliminando ou mudando aquelas cuestións que (directa ou inidirectamente, de xeito literal ou interpretado) puidesen aludir á homosexualidade, e aquela que non ten a ver cos textos, senón coa historia do sistema literario: biografías, manuais, estudos de todo tipo etc. Trátase nese caso de apartarse da homosexualidade, como se non tivese ningunha relevancia, significado ou sentido. Este último aspecto abordarase de xeito central no artigo da vindeira semana.

No caso da censura textual, encontrámonos con dúas posibilidades: a modificación dos textos, que os permite aínda circular sen o que se considerou tabú, ou o seu pleno silenciamento, for impedindo a súa saída (mesmo destruíndoos), secuestrando a edición etc.

As variacións no escrito poden deberse á autocensura do propio autor ou autora, por exemplo modificando o sexo dunha personaxe ou dun eu lírico, como fixo Lord Alfred Tennyson na segunda edición do seu poema “In Memoriam”, para que non se puidese ler como homoerótico. Iso mesmo pode explicar a mudanza dun verso realizada por Fermín Bouza Brey entre o manuscrito que conservamos e o finalmente publicado en Seitura. Nestes casos, conservamos ao menos un documento previo (editado ou autógrafo) que nos permite observar a incidencia do heterosexismo nesa mudanza última. Noutras moitas ocasións, tal mudanza será imposíbel de probar, aínda que poidan existir hipóteses ao respecto, como é o caso verbi gratia das escollas pronominais de Rosalía de Castro nos seus poemarios Follas novas e En las orillas del Sar.

Documéntanse máis habitualmente as mudanzas realizadas na edición das obras por mans de terceiros, como os herdeiros da autora ou do autor ou os críticos literarios. Unha boa mostra do primeiro é o sobriño de Miguelánxelo, que mudou os pronomes masculinos en femininos ao editar as obras do seu tío.

No caso galego, temos un exemplo ben sorprendente, aínda que pouco coñecido, sobre o cal me comprometo desde xa a falar con máis vagar nun futuro artigo nesta páxina das segundas feiras en Galicia Hoxe. Refírome á edición da cantiga de Pero da Ponte que comeza “Dom Tisso Pérez, queria hoj’ eu / seer guardado do trebelho seu”. O “guardado” do segundo verso aparece así claramente, cun ben redondo o final, nos dous cancioneiros que nos transmitiron o texto: o da Biblioteca Nacional e o da Vaticana. A interpretación da relación entre dous homes que dá a literalidade do verso fixo que a maioría dos seus editores mudasen, sen ningunha outra razón (con certeza, ningunha amparada pola crítica textual), o “guardado” en “guardada”.

As modificacións no escrito poden producirse tamén de mans de terceiros nas traducións. Un bo exemplo son os cambios pronominais para heterosexualizar os poemas (unha ela onde aparecía un el, ou viceversa) en traducións do árabe ou do grego clásico, como lle ten acontecido a Safo ou ao Banquete de Platón. Un interesante traballo de Marta González González, da Universidade de Málaga, amosa as vicisitudes sufridas nas traducións desta última obra a diferentes linguas modernas, debido á lexitimación histórica que suporía para as relacións homosexuais. A primeira vez que se verteu ao inglés, publicada en 1761, transformáronse “os amores homosexuais en heterosexuais e suprímese por enteiro o parlamento de Alcibíades”.

As vicisitudes do Banquete en inglés exemplifican tamén o caso da censura editorial ou legal. En 1818, Shelley traduciuno de novo, acompañándoo dun ensaio introdutorio da súa colleita. A súa viúva emprendeu a tarefa de levalo ao prelo, mais encontrouse con presións que a obrigaron a suprimir partes do discurso de Alcibíades, do limiar e mesmo mudar de vez o título do mesmo, que pasa de ser A Discourse on the Manners of the Ancient Greeks relative to the Subject of Love a un (supostamente máis) aséptico e inofensivo Essay on the Literature, the Arts and the Manners of the Athenians.

Que Shelley fixese a tradución e a introdución e non quixese publicalas durante lustros, senón que fose postumamente, é xa de seu unha forma de silenciamento editorial, de supresión plena do funcionamento dun texto. É a chamada literatura de caixón, de gabeta. Son moitos os exemplos que se poden pór de textos escritos mais que o autor ou autora termina pospondo a súa publicación sobre todo polo heterosexismo. O caso máis coñecido é o do escritor E. M. Foster, do cal só se publicaron textos explicitamente homosexuais tras a súa morte: o romance Maurice e os contos Life to come.

Poden ser tamén outras instancias, editoriais, legais ou relixiosas, as que leven á supresión deses textos, ás veces nada máis que hipotéticos textos. Falando de teorías e suposicións: Se hai xograres ou mesmo trobadores aos que se lles apón na nosa lírica medieval relacións sexoafectivas con outros varóns, non ten sentido imaxinar que tales compositores realizaron respostas, como era habitual no espectáculo trobadoresco, mais que tales cantigas non chegaron até nós por non entraren nos criterios dos antólogos que nos transmitiron os cancioneiros? Sei que é moi arriscada a hipótese e, de feito, a min convénceme máis como pregunta que como resposta. Cómpre atender a que tanto os copistas baixomedievais como os da Renacenza italiana non tiveron ningún reparo en deixar testemuño do máis escabroso ou sacrílego do escarnho e o mal dizer, mais así e todo parece relevante que os ciclos que usan a homofobia como arma carezan totalmente de resposta ou defensa, malia a importancia cuantitativa dentro das sátiras que chegaron até nós.

O secuestro editorial é un caso extremo de censura, mais ben documentado por motivos homófobos. Os modernistas portugueses padecérono cando viron que en marzo de 1923 eran retiradas das librarías tres obras que trataban a homosexualidade sen ningún pelo na lingua, for reivindicándoa for abordándoa coa maior das normalidades, sen dar desculpas, como subliñaba Álvaro de Campos, un dos heterónimos de Fernando Pessoa. Refírome ás Canções de António Botto, Sodoma Divinizada de Raúl Leal e Decadência, un poemario de temática lésbica asinado por Judite Teixeira.

A historia do silenciamento, modificación ou manipulación acompañou despois a moitas das obras ou autoras/es referidos neste artigo, conferíndolles un plus simbólico. Portanto, non só debemos falar da censura por heterosexismo no referente á xénese dos textos, senón tamén no que di respecto á súa función.

O heterosexismo, a homosexualidade e o sistema literario galego

No meu artigo de onte en Galicia Hoxe fixen a introdución para unha ampla serie sobre a homosexualidade no sistema literario galego, aínda que non será continuada semana a semana, senón salteada tamén con outras temáticas.

As portas do armario
O heterosexismo, a homosexualidade e o sistema literario galego

Entre outras cousas, para abrir un armario este ten que ter portas. As fechaduras poden estar enferruxadas ou inutilizadas, pode haber fondos duplos despois no seu interior, mais ten que haber algunha porta. Claro que antes de encontrar as portas... debemos localizar o armario.

Saír do armario

Hoxe, a expresión “saír do armario” é xa moi popular para se referir ao recoñecemento público por parte de alguén da súa opción / orientación homosexual. A orixe do dito é inglesa (“coming out of the closet”) e ten relación con esoutra que fala de ter “un cadáver no armario”, un “skeleton in the closet”; isto é, un segredo tráxico e molesto. Desde fins do século XIX a comezos do XX, esa frase especialízase para a homosexualidade, a cal pasou a se converter no maior dos segredos, no “amor que non ousa dicir o seu nome”, tras séculos xa sendo un innomeábel “pecado nefando”.

A estrutura do armario, así concibida, é mesmo máis forte do que poden ser os desexos individuais dunha persoa por difundir ou non a súa opción sexual. É unha estrutura social que exhibe ao tempo que silencia, constituída ao mesmo tempo que a identidade homosexual contemporánea. Trátase dun concepto contraditorio, paradoxal: como estrutura pola cal se agocha a identidade, mais tamén como estrutura hipercatalogada e sobredeterminada, sobre a cal se quere saber todo e que debe estar presente como tal no día a día, aínda que sexa como insulto aparentemente lexicalizado (“maricón”, “maricas”, “maricallas”, “marimacho”...).

Que entre o ar!

Con este artigo vou comezar unha serie de escritos nas segundas feiras en Galicia Hoxe para tentar arexar o armario metafórico do sistema literario galego. A miña pretensión é contribuír a relelo desde outro lugar; percorrer a súa historia e as súas historias, deterse nos textos que temos e tamén, con certa ousadía, nos textos que non conservamos, as biografías aproximadas e –como non– as construídas. Reler atendendo ao heterosexismo, a problematización da homosexualidade, para así coñecermos máis e mellor o mundo social e a nosa historia.

Abordar estudos que falen da homosexualidade na cultura e, en concreto, na literatura, presenta antes de máis un problema de perspectiva. Nestas entregas adentrarémonos nos pormenores de como este dilema foi recibindo respostas en diferentes terras e en diferentes tempos. Veremos que o máis habitual é botar man de dúas premisas. En primeiro lugar, a homosexualidade da autora ou autor e, en segundo lugar, a homosexualidade que se le (que se explicita ou que se interpreta) nos textos.

Ambas as premisas presentan varias e importantes debilidades epistemolóxicas. En primeiro lugar, reducen a institución social da literatura a unha suma de textos e unha nómina de autoras e autores, que poden ser bos puntos de partida para comezarmos a andar o camiño, mais que limitan as posibilidades de coñecemento. Por exemplo, que pasa cun autor ou cunha autora non homosexual que utiliza repertorios lidos ou lexíbeis como homosexuais? Quen, como, cando, onde e por que marca que haxa temas e estilos que se entendan como homosexuais? Non será tamén necesario, por exemplo, estudar aos que estudan, á crítica literaria que configura as interpretacións? Como estudamos o silencio? Debe ser estudado o que, podendo chegar a existir, non existiu ou, existindo, non se transmitiu por circunstancias que teñen a ver coa opción sexual?

Penso por iso que unha focaxe inserida dentro da tradición dos estudos culturais, sociolóxica e non textocentrista, é máis acaída por permitir facerse novas preguntas que, á súa vez, poden abrir máis portas ao coñecemento do mundo social. Mais para tentarmos dar resposta a algunhas das cuestións antes formuladas (singularmente, as dúas últimas do anterior parágrafo) tamén é moi necesario afinar os instrumentos sociolóxicos, pois hai socioloxismos que, ao pretenderen o mundo social só como “o que sucede”, poden condenar a homosexualidade a permanecer invisíbel (por tanto, inexistente) en importantes espazos do sistema literario onde a súa aparición sería máis dificilmente documentábel.

O rexime de sexualidade

Michel Foucault denomina “implantación perversa” da sexualidade o proceso de articulación discursiva que pasa a construír o sexo como un eixo de intelixibilidade e lexitimidade vital. Segundo el, sería un proceso comezado no século XVII, coa Contrarreforma, aínda que logre ser hexemónico no século XIX, coa explosión discursiva das ciencias sobre o sexo. Así, a característica fundamental do rexime de sexualidade (ou “dispositivo de sexualidade”, se seguirmos a terminoloxía do propio Foucault), conformado sobre o patriarcado, é a sua concepción do sexo como esencia ontolóxica do individuo. Nótese que a sexualidade se configura cun carácter paradoxal: entanto é obxecto de discursos múltiplos, é tamén expresión suprema da intimidade, do segredo.

Entre as moitas posibilidades existentes, o rexime só acepta unha práctica sexual, un tipo de desexo, un xogo de roles: a heterosexualidade, con alicerces sólidos no sexismo, a misoxinia e a homofobia. Varios teóricos, como Weeks ou o propio Foucault, sinalan que a ameaza cernida sobre o modelo patriarcal coa expansión capitalista pode explicar a construción da identidade homosexual, para reforzar –por contraste opositivo– a estrutura de economía sexual centrada na familia. Así, a homosexualidade, que era máis unha opción dentro dun amplo leque, configúrase como un “perigo” básico, que resume todos os perigos que axexan para romper os equilibrios do rexime de sexualidade. O binomio homosexual / heterosexual convértese desta maneira nun binomio que fundamenta e condiciona toda a vida occidental(izada) contemporánea, comparábel con outros eixos da organización social en diferentes épocas e culturas, como muller / varón ou libre / escrava – o.

A configuración do rexime de sexualidade vai parella á emerxencia do que o sociólogo Pierre Bourdieu definiu como diferentes campos sociais (relixioso, xurídico, burocrático, científico...), nos cales concorren diferentes axentes para lograren a lexitimidade cos seus discursos sobre o sexo.

Teño que sinalar que Bourdieu non se referiu nomeadamente ao campo científico ao enunciar esta idea, mais este é crucial na configuración do rexime de sexualidade contemporáneo. Como é sabido, o profesor francés elaborou unha teoría social centrada na idea dos campos sociais, concepto que foi articulando e reformulando progresivamente nas súas pesquisas sobre os diferentes ámbitos da sociedade gala e, en parte, das súas (neo)colonias. O que define a estrutura dos campos sociais é o estado das relacións de forza entre os seus axentes e institucións.

O rexime de sexualidade ten un papel fulcral na loita pola hexemonía das formas de poder e os varios capitais en xogo. Para comprendermos mellor o seu funcionamento, serannos moi útiles dous conceptos exitosamente propostos polo mesmo sociólogo: o de habitus (un sistema de esquemas incorporados e naturalizados como innatos tanto para o individuo como para o grupo) e o de violencia simbólica (unha violencia non física, exercida co consentimento de quen a padece, camuflando as relacións de forza que subxacen). O propio Pierre Bourdieu, na introdución á súa obra A dominación masculina, considera que as mulleres e as e os homosexuais son albo privilexiado deste tipo de discriminación simbólica. Nas Meditacións Pascalianas afirmara tamén que a dominación masculina é a forma “por antonomasia” de violencia simbólica.